ཅོག་རོང་བ།
ཉེ་ཆར་དབུས་འོས་བསྡུ་ལྷན་ཁང་གིས་བཀྲ་ཤིས་ཚེ་རིང་དང་མི་ལ་རང་བཙན་ལ་སོགས་པའི་སྤྱི་དམངས་ཀྱི་འོས་བསྡུ་ལ་ཞུགས་པའི་ཐོབ་ཐང་འཕྲོག་ཡོད་པའི་བརྡ་ཁྱབ་ཅིག་སྤེལ། ངས་བལྟས་ན་དབུས་འོས་བསྡུ་ལྷན་ཁང་གིས་དེ་ལྟར་སྤྱི་འཐུས་ལ་སོགས་པའི་སྤྱི་དམངས་བཅུ་བདུན་ལྷག་གི་རྩ་ཁྲིམས་ཐོབ་ཐང་འོལ་ཚོད་ཀྱིས་འཕྲོག་ན་ཁྲིམས་ལ་མི་གནས་པར་འདོད། རྩ་ཁྲིམས་ལག་བསྟར་བྱེད་པའི་རྒྱལ་ཁབ་གང་རུང་དུ་འོས་བསྡུའི་ཆ་རྐྱེན་ཚང་བའི་སྤྱི་དམངས་ཞིག་གི་འོས་བསྡུ་ལ་ཞུགས་པའི་ཐོབ་ཐང་འཕྲོག་དགོས་ན་ཐོག་མར་སྤྱི་དམངས་དེར་ཉེས་སྤྱོད་ལྡན་པས་ཁྲིམས་ཁང་གིས་མི་དེ་ཉེས་ཅན་ཡིན་པའི་ཞལ་ལྕེ་བཟློག་མེད་དུ་བཅད་ནས་གང་ཟག་དེའི་འོས་བསྡུ་ཐོབ་ཐང་འཕྲོག་གོ་ཞེས་ཐ་ཚིག་བསྒྲགས་པའི་ཆོ་ག་ཚང་བར་བསྒྲུབ་ན་མི་དེ་འོས་བསྡུ་ཐོབ་ཐང་ད་གཟོད་གནས་སྐབས་དང་དུས་ངེས་མེད་དུ་འཕྲོག་ཆོག་པ་ནི་ཡོངས་གྲགས་ཀྱི་ལས་ཀ་ལས་སྟངས་རེད། འོ་སྐོལ་གྱི་བཅའ་ཁྲིམས་དང་སྒྲིག་གཞི་ལ་གཞིར་བཞག་ནས་བཤད་ན་སྤྱི་དམངས་ཤིག་འོས་བསྡུར་ཞུགས་ཆོག་མིན་ཐག་གཅོད་པའི་དབང་ཐང་དང་ལས་འགན་དེ་དབུས་འོས་བསྡུ་ལས་ཁུངས་ཀྱི་འགན་དབང་དང་ཆབ་གཏོགས་མིན་པས་ན་དབུས་འོས་བསྡུ་ལས་ཁུངས་ཀྱིས་བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་བཅའ་ཁྲིམས་ཀྱི་དོན་ཚན་གོ་བདུན་པ། དབུས་འོས་བསྡུ་ལས་ཁང་གི་སྤྱི་ཁྱབ་འགན་འཛིན་དང༌། འགན་དབང༌ཞེས་པའི་ཚན་པ་དྲུག་པའི་འོས་བསྡུའི་ལས་དོན་དང་འབྲེལ་བའི་རྩོད་རྙོག་ཇི་ཡོད་ཀྱི་ཞིབ་འཇུག་དང༌། ཐག་གཅོད་ཆ་ཚང་དབུས་འོས་བསྡུ་ལས་ཁང་ནས་བྱ་རྒྱུ་དང༌། དབུས་འོས་བསྡུ་ལས་ཁང་གིས་ཐག་གཅོད་བྱས་པར་མོས་མཐུན་མ་བྱུང་ཚེ་ཆེས་མཐོའི་ཁྲིམས་ཞིབ་ཁང་ལ་མ་གཏོགས་ཁྲིམས་ཞིབ་ཁང་གཞན་ལ་ཞུ་གཏུགས་མི་ཆོག་ཅེས་པ་འདིར་བརྟེན་ནས་སྤྱི་དམངས་འདི་དག་གི་འོས་ཞུགས་ཐོབ་ཐང་འཕྲོག་ན་མི་འགྲིག་ལ་དེ་ལྟར་འཕྲོག་པའི་འགན་དབང་ཡང་མེད། གལ་སྲིད་དེ་ལྟར་བྱས་ཆོག་ན་དབུས་འོས་བསྡུ་ལྷན་ཁང་ལ་དམིགས་བཅས་ཀྱི་སྤྱི་དམངས་ཤིག་ཉེས་ཅན་ཡིན་པ་ཐད་གར་ཐག་གཅོད་པའི་དབང་ཐང་ཡོད་པར་འགྱུར་བས་ན་དེས་དམངས་གཙོ་ཀ་བ་གསུམ་གྱི་གཞུང་ལུགས་དང་ལག་ལེན་ལ་རྒྱབ་འགལ་དང་གོནད་པ་བསྐྱེད། དེའི་ཕྱིར་དབུས་འོས་བསྡུ་ལྷན་ཁང་གིས་བརྡ་ཁྱབ་འདི་འཕྲལ་དུ་ཕྱིར་འཐེན་གྱིས་བརྡ་ཁྱབ་དུ་གསལ་ཁ་བཏད་པའི་གང་ཟག་དེ་དག་གི་ཐོབ་ཐང་སླར་གསོ་བྱས་ཏེ་དབུས་འོས་བསྡུ་ལྷན་ཁང་གི་ལས་འཛོལ་ལ་དགོངས་དག་ཞུ་འོས།
མདོར་ན། མཚན་ཉིད་ཚང་བའི་བཅས་ལྡན་སྤྱི་དམངས་ཤིག་གི་འོས་བསྡུ་ལ་ཞུགས་པའི་ཐོབ་ཐང་འཕྲོག་པའི་གནད་དོན་དེ་ནི་འོས་བསྡུའི་གནད་དོན་ཞིག་མིན་པར་ཉེས་དོན་གྱི་གནད་དོན་ཞིག་ཡིན་པའི་སྟབས་ཀྱིས་ཉེས་དོན་དེ་རིགས་ཐག་གཅོད་པའི་འགན་དབང་རྒྱ་གར་ཁྲིམས་ཁང་དང་ཨ་རིའི་ཁྲིམས་ཁང་སོགས་ལ་བདོག ཁྲིམས་ཁང་དེ་དག་གིས་ཉེས་ལྡན་གྱི་ཐ་ཚིག་མ་བསྒྲག་པའི་སྔ་རོལ་དུ་དབུས་འོས་བསྡུ་ལྷན་ཁང་དང་ཆེས་མཐོ་ཁྲིམས་ཞིབ་ཁང་གིས་ཁྱི་བདག་པོས་འགོག་རྒྱུ་མགྲོན་པོས་བཀག་སྟེ་ཐ་ཚིག་བསྒྲགས་ན་མི་མཛེས་སོ།། ར་མ་བྲག་ལ་འགོས་ན་སེང་གེའི་སྣང་བ་འཆར་ཞེས་པའི་དཔེ་ལྟར། དབུས་འོས་བསྡུ་ལྷན་ཁང་གིས་ཁེངས་བསྐྱུང་དང་བག་ཡོད་པའི་སྒོ་ནས་དབང་ཐང་སྐྱོང་སྟེ་སྤྱི་དམངས་ཀྱི་རྩ་ཁྲིམས་ཐོབ་ཐང་ལ་ཡ་ཐོད་ཀྱི་མིག་ལྟར་གཅེས་སྤྲས་དང་བརྩི་བཀུར་བྱེད་རྒྱུ་ནི་ཚུར་མཐོང་ང་ཡི་རེ་བ་ཡིན།
ཧ་ཧཧ། ད་ཡིན་ན་ལྟད་མོ་འདུག འོན་ཀྱང་སྤྱི་འཐུས་ཞེས་མིང་སྙན་པོ་བཏགས་པའི་སྒེར་འཐུས་ང་རྒྱལ་དང་། ཕྲག་དོག་གི་གསོན་འདྲེ་ཆོས་ཟན་གྱི་འོག་ནས་ཡ་རབས་བཟང་སྤྱོད་དང་། མཐུན་སྒྲིལ་གཏོར་ཤིག་གི་དུག་མདའ་མངོན་སུམ་འཛེམས་མེད་དུ་འཕེན་མཁན། གླང་གོག་དམར་པོ་འདི་རྣམས་ལ་ད་ཐེངས་བདམས་བྱ་འདེམས་བྱེད་གཉིས་ཀའི་ཐོབ་ཐང་འཕྲོག་དགོས་པ་ཞིག་ཡིན་ཀྱང་། ཁྲིམས་ཞིབ་ཁང་ནས་འཕྲལ་སེལ་མིང་ཙམ་ལས་གནད་ལ་སྨིན་པ་ཞིག་གནང་བའི་ཐུགས་སྤོབས་མ་ལྡེང་པའམ། མ་གནང་བ་ནི་ཟོལ་ཡང་ཆེན་པོ་ཞིག་གནང་བའི་ཁུལ་ཡིན་པར་མངོན།
སྤྱི་དམངས་ཀྱིས་ལུས་ངག་གི་རིག་བྱེད་ཇི་ལྟར་བསྟན་ན་ཡང་གལ་སྲིད་རིག་བྱེད་དེ་དག་ཁྲིམས་དང་ལྷག་པར་ཏུ་ཉེས་ཁྲིམས་ཀྱི་བཅས་མཚམས་ལས་འདའ་མེད་ན། སྤྱི་དམངས་དེ་དག་གི་གདམ་བྱ་འདེམས་བྱེད་དམ་འོས་བསྡུར་ཞུགས་པའི་ཐོབ་ཐང་སུ་གང་གིས་འཕྲོག་མི་ཆོག དེ་ལྟར་འཕྲོག་གིན་བསྡད་ན་འོས་བསྡུ་ཞེས་བ་དེ་ཡང་བཏགས་པ་བ་ཙམ་དང་མཛེས་ཆོས་ཙམ་མོ། མ་ཟད་འོས་བསྡུ་ཐོབ་ཐང་འཕྲོག་པའི་ལས་དེ་འོས་བསྡུ་ལྷན་ཁང་གི་བྱེད་ལས་ཤིག་མིན་པས་ན་དེ་ལྟར་བགྱིས་ན་དབང་ལྟག་འཁུར་ཏུ་ཟད་དོ།
དབུས་འོས་བསྡུ་ལྷན་ཁང་ལ་སྤྱི་དམངས་ཀྱི་འོས་བསྡུའི་ཐོབ་ཐང་འཕྲོག་པའི་འགན་དབང་མེད་ཅེས་ཐད་གནད་དོན་གཉིས་ཐོག་ནས་གཟིགས་རྒྱུ་ཡིན་འདུག་བསམ།
དང་པོ་འགན་དབང་ཡོད་མེད་ཀྱི་གནས་དོན་ཐད་འགན་དབང་ཡོད་པའམ་དེ་མིན་དེ་ལྟར་ཞུ་དགོས་པའི་གནད་བང་ཞིག་ཡོད་པས་ཐག་གཅོད་ཞུས་རེད་བསམ། དེ་མིན་ད་བར་དེ་ལྟར་ཞུས་པ་ཕལ་ཆེར་གོ་མ་མྱོང།།
གནད་དོན་གཉིས་པ་དེ་རྒྱ་གར་ཁྲིམས་ཁང་དང་ཨ་རིའི་ཁྲིམས་ཁང་སོགས་ལ་བདོག ཁྲིམས་ཁང་དེ་དག་གིས་ཉེས་ལྡན་གྱི་ཐ་ཚིག་མ་བསྒྲག་པའི་སྔ་རོལ་དུ་དབུས་འོས་བསྡུ་ལྷན་ཁང་དང་ཆེས་མཐོ་ཁྲིམས་ཞིབ་ཁང་གིས་ཁྱི་བདག་པོས་འགོག་རྒྱུ་མགྲོན་པོས་བཀག་སྟེ་ཐ་ཚིག་བསྒྲགས་ན་མི་མཛེས་སོ།། ཞེས་ཐད་ང་ཚོ་བོད་པའི་གནས་ཚུལ་དེ་རྒྱལ་ཁབ་གཞན་ཞིག་ནས་མཛེས་པའི་ཐ་ཚིག་བསྒྲག་དགོས་དོན་གང་ཡིན་ནམ། དེ་ལྟར་ན་རྒྱ་ནག་ནས་མཛེས་པའི་ཐ་ཚིག་ཞིག་ཀྱང་ངེས་པར་བསྒྲག་མི་དགོས་སམ། གལ་སྲིད་ཁྱེད་ཀྱི་མཛེས་པའི་ཐ་ཚིག་བསྒྲག་རོགས་ཞུས་ན་རྒྱལ་ཁབ་དེ་དག་གི་བསྒྲག་གམ། ཕལ་ཆེར་མཛེས་པའི་ཐ་ཚིག་དེ་ངས་ཞུས་ན་མི་བསྒྲག ང་ཚོའི་རྒྱལ་ཁབ་དང་འབྲེལ་ཆ་མིན་འདུག་ཅེས་ཕེབས་ཉེ། མཛེས་པའིོ་ཐ་ཚིག་ཞིག་མེད་ཁར་ང་ཚོས་དུས་ཚོད་སོགས་བག་མེད་ཞུས་པས་ཉེས་ཆད་ཀྱི་ཐ་ཚིག་ཞིག་ཕེབས་ཉེན། ཁྱེད་རྣམ་པས་མ་མཁྱེན་པ་ངས་གང་ཤེས། ཡིན་ཀྱང་དགོས་དབང་ལས་གོང་གི་བསམ་འཆར་གནང་བ་ངས་བསམ་ཞིབ་ཞུས། ཡང་རེ་ཞིག་གིས་ཁྱེད་རྣམ་པའི་དགོངས་རྒྱ་འདྲ་མཚུངས་ལྟར་ཨ་རི་དང་རྒྱ་གར། རྒྱ་དམར་སོགས་ཁྲིམས་ནས་མཛེས་པའི་ཐ་ཚིག་ཞིག་བསྒྲག་ཐབས་ཞུས་ན་ཁྱེད་རྣམ་པས་དེ་ནི་སོ་སོའི་རྒྱབ་ཁབ་ཀྱི་དབང་ཚད་དེ་རྒྱལ་ཁབ་གཞན་དུ་མགོ་བཏགས་ཞུས་འདུག་ཅེས་གོང་གི་གནས་དོན་ལས་ཀྱང་ཆེར་ཚ་ངར་ཆེར་ཆེ་བ་ཞིག་མ་ཕེབས་པའི་ངེས་མེད་ཀྱི་རྣམ་དོག་ཅིག་ཀྱང་ངས་སྡུག་སེམས་དུ་གཡོ་སོང་།
ཁྲིམས་ཀྱི་དབང་བསྒྱུར་ཟེར་ན་དེ་རེད་།
ཚེ་བརྟན་འགྱུར་མེད་ལགས། བཙན་བྱོལ་བའི་ཁྲིམས་དེ་གནས་ཡུལ་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ཉེས་ཁྲིམས་ལ་ངེས་པར་བསྟུན་དགོས་པས་ན། འོ་སྐོལ་གྱི་རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་དོན་ཚན་རེ་དྲུག་པའི་ཚན་པ་གཉིས་པ་ནང་༼བཙན་བྱོལ་དུ་གནས་རིང་གནས་ཡུལ་རྒྱལ་ཁབ་སོ་སོའི་ཁྲིམས་འོག་ཏུ་གནས་དགོས་སྟབས་ནག་ཉེས་དང་མཁར་དབང་རྩོད་རྙོག་གི་ཁྲིམས་ཞིབ་བྱ་རྒྱུར་འབྲེལ་བ་མེད་ནའང་གཙོ་ཆེར།༽ཞེས་པའི་བཅས་པ་མཛད་དེ་ཉེས་དོན་ཞལ་ལྕེ་གཅོད་པའི་འགན་དབང་དེ་རྒྱ་གར་ཁྲིམས་ཁང་སོགས་ལ་ཕུལ་ཚར་བ་རེད། དེའི་ཕྱིར་དུངས་ཞེན་ཅི་ལྟར་ཆེ་ན་ནི་གནས་ལུགས་ལ་ནི་དེ་ལྟར་གནོད་ཅེས་པ་ལྟར། ཉེས་ཁྲིམས་ཀྱི་ཐ་ཚིག་དེ་གང་ཟག་དང་ཚོགས་སྡེ་གང་རུང་རུང་ཞིག་གིས་འདོད་འདོད་དུ་སྒྲོག་མི་ཆོག་པ་དེ་མཁྱེན་པར་གྱིས།
ཧེ་ད་ལྟོས་དང།
༄༅། སྤྱི་འཐུས་ཁྲིམས་ཞིབ་འོས་བསྡུ་གསུམ་།
ཞ་མོ་ཕར་གཡོགས་ཚུར་གཡོགས་རེད།
དགྲ་ལ་བཤད་ན་དགའ་བ་དང། གཉེན་ལ་བཤད་ན་སྡུག་པ་འདི།
མི་མང་མིག་དེ་ཡར་བལྟས་སམ། ཡང་ན་མིག་དེ་མར་བལྟས་སམ།
ད་རེས་འོས་བསྡུའི་ཐོབ་ཐང་འཕྲོག་མཁན་དེ་ནི་དབུས་འོས་བསྡུ་ལྷན་ཁང་མ་རེད་དོ། ཁྲིམས་ཞིབ་ཁང་གིས་བཅད་ཁྲ་བཏང་དོན་ལྟར་འོས་བསྡུ་ལྷན་ཁང་གི་ཐག་གཅོད་གནང་བ་ཞིག་ཡིན་པ་རེད།
རྩ་ཁྲིམས་དང་བཅའ་ཁྲིམས་ནོར་མི་ཉན་།
མ་འོངས་བོད་ཀྱི་རྩ་ཁྲིམས་།
བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་བཅའ་ཁྲིམས་།
གཞུང་པ་ཚེ་དབང་བསོད་ནམས་ལགས། རྩ་ཁྲིམས་ཞེས་བརྗོད་མི་ཆོག་པ་དང་བཅའ་ཁྲིམས་ཞེས་བརྗོད་པའི་རྒྱུ་མཚན་ཅི་ཡིན། རྩ་ཁྲིམས་ཀྱི་དགག་བྱ་དང་བཅའ་ཁྲིམས་ཀྱི་དགོས་པ་གང་གིས་འབྱེད་ལགས་སམ།
རྩ་ཁྲིམས་བརྗོད་ཆོག་མི་ཆོག་གི་སྐད་ཆ་མ་རེད་།
རང་བཙན་ཡོད་པའི་རྒྱལ་ཁབ་ཞིག་ལ་རྩ་ཁྲིམས་ཡོད་པ་དང་།
རང་བཙན་མེད་པའི་མི་གི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་སྒྲིག་འཛུགས་ཞིག་གི་ཁྲིམས་ཡིག་ལ་བཅའ་ཁྲིམས་ ( CHARTER ) ཟེར་བ་ལྟར་འཛམ་གླིང་མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ལ་ ( CHARTER ) བཅའ་ཁྲིམས་ལས་རྩ་ཁྲིམས་མེད་པ་ནས་གསལ་པོ་ཤེས་ཐུབ་པ་དང་། ང་ཚོའི་བཅའ་ཁྲིམས་དོན་ཚན་གསུམ་པ་། ཆབ་སྲིད་ཀྱི་རང་བཞིན་། མ་འོངས་བོད་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་ནི་འཚེ་མེད་ཞི་བའི་ལྟ་བར་གཞི་བཅོལ་བའི་ཐོག་རང་དབང་དང་། སྤྱི་ཚོགས་བདེ་དོན་། ཆོས་སྲིད་ཟུང་འབྲེལ་། མང་གཙོ་མཉམ་འབྲེལ་། ཡུལ་མིའི་རྒྱལ་ཁབ་ཅིག་བྱ་རྒྱུ་ཡིན་གཤིས་། བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་ཆབ་སྲིད་ཀྱང་དེ་དང་ཕྱོགས་མཐུན་བྱ་རྒྱུ་དང་ཅེས་གསལ་བ་ནས་མ་འོངས་བོད་ཀྱི་འགྲོ་སྟངས་ལ་གཞི་བཅོལ་ནས་ད་ལྟའི་བཙན་བྱོལ་བོད་མིའི་བཅའ་ཁྲིམས་གཏན་འབེབས་གནང་བ་ཞིག་ལ་ངོས་འཛིན་ཞུ་གི་ཡོད་།
གཞུང་པ་ཚེ་དབང་བསོད་ནམས་ལགས། ཁྱེད་ཀྱིས་བཤད་པ་ལྟར་ན། རྩ་ཁྲིམས་ཀུན་གྱི་འབྱུང་ཁུངས་སུ་གྱུར་བའི་དབྱིན་ལན་གྱི་བཅའ་ཡིག་ཆེན་མོ་Magna Carta (also Magna Charta; “Great Charter”) འདི་ཡང་བཅའ་ཁྲིམས་Chater ཡིན་པའི་རྒྱུ་མཚན་གྱིས་སྐབས་དེའི་དབྱིན་ཇི་རྒྱལ་ཁབ་རང་བཙན་མིན་པ་བསྒྲུབ་ཕོད་དམ། དེ་མིན་མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་རང་བཙན་གྱི་ཕུང་བོ་ཞིག་མིན་ན་དེའི་བཅས་པའི་འཆིང་ཡིག་དག་ལ་ཨ་རི་རྒྱལ་ཁབ་སོགས་ཀྱིས་རྩ་ཁྲིམས་ལྟར་ལག་ལེན་དང་གདེང་འཇོག་བྱེད་དོན་ཅི་ཡིན། ཀ་བ་ལ་འཇག་མའི་ལྷན་པ་བརྒྱག་པ་ལྟ་བུའི་བསྒྲུབ་བྱེད་དང་ཚོད་དཔག་འདིར་བཀོད་མ་ཡོང་།
ཅོག་རོང་ལོ་ལོ། འོས་བསྡུ་ཐོབ་ཐང་བཀག་བསྐྱིལ་ལམ་འཕྲོག་མཁན་དེ་ཆེས་མཐོའི་ཁྲིམས་ཞིབ་ཁང་གི་ཐག་གཅོད་རེད།
ཉི་སྣང་ལགས། ཆེས་མཐོ་ཁྲིམས་ཁང་གིས་ཁྲིམས་བཤེར་མ་བརྒྱུད་པར་གང་ཟག་ཅིག་གི་འོས་བསྡུ་ཐོབ་ཐང་འཕྲོག་པའི་དབང་ཆ་དེ་བས་ཀྱང་མེད་དོ།