དར་ཟབ་ཚོང་ལམ་རྒྱུད་ཀྱི་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས།

Christopher I. Beckwithཡིས་བརྩམས།
རྒྱ་ཕྱུག་བསོད་ནམས་ཚེ་བརྟན་གྱིས་བསྒྱུར། ཚེ་དཔག་རིག་འཛིན་གྱིས་འོས་སྦྱོར་བྱས།
 
[གསལ་བཤད།] བསྒྱུར་རྩོམ་འདི་ནི་དར་ཟབ་ཚོང་ལམ་རྒྱུད་ཀྱི་བཙན་རྒྱལ་ཞེས་པ་ལས་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ཚན་པ་ཡིན་ལ། རྩོམ་པ་པོས་དུས་རབས་བདུན་པའི་དུས་སྟོད་ནས་དུས་རབས་དགུ་བའི་ལོ་རབས་དྲུག་ཅུའི་བར་གྱི་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དེ་ཐང་གུར་དང་བལ་པོ། རྒྱ་གར། དྲུ་གུ། ཧོར་བཅས་དབར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་དང་ཟུང་འབྲེལ་གྱིས་བརྗོད་ཡོད། སྤྱི་ལོ༢༠༡༧ལོའི་ལོ་སྟོད་དུ་གྲོགས་པོ་སོག་པོ་བ་སི་ཏུ་པི་ལིས་ཀི་ལགས་ཀྱིས་དར་ཟབ་ཚོང་ལམ་རྒྱུད་ཀྱི་བཙན་རྒྱལ་ཞེས་པའི་སྤར་གཞི་དངོས་གཡར་པོ་གནང་ནས་ཀློག་དུས། བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་དང་འབྲེལ་བའི་ནང་དོན་ཁག་ཕྱོགས་གཅིག་ཏུ་བཏུས་ནས་བསྒྱུར་བ་དང། སྤྱི་ལོ༢༠༡༨ལོའི་སྤྱི་ཟླ༤པའི་ཚེས་༢༧ཉིན་ལི་ཡུལ་ཤར་ཕྱོགས་ཀྱི་ཐོ་ཡོའུ་ཀུག་སྟོང་སྐུའི་བྲག་ཕུག་གི་ཉེ་འགྲམ་དུ་ཡང་བསྐྱར་ཞུ་དག་དང་བཅས་གཏན་ལ་ཕབ།

དུས་རབས་བདུན་པའི་དུས་སྟོད་དུ་བོད་ཀྱི་ལྷོ་ཕྱོགས་སུ་རུས་རྒྱུད་ཚོ་བའི་དབུ་ཁྲིད་ཁག་གིས་ཕན་ཚུན་ལ་གློ་བ་མི་རིངས་པའི་བྲོ་བོར་ཏེ། ཁོང་ཅག་ལ་དབུ་ཁྲིད་གནང་རྒྱུ་དང་རྗེ་བོར་བཙན་པོ་རུ་གསོལ་པ་དང་། ཁོང་ཚོས་མཉམ་གཅིག་ཏུ་དུས་སྐབས་དེར་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་ཕལ་ཆེ་བར་དབང་བསྒྱུར་བའི་ཞང་ཞུང་ཡུལ་ཁམས་ཀྱི་རྗེ་ཚན་ཏེ། ཅི་ལ་ཡང་གཤིན་ཕྱོགས་ཤ་སྟག་ཏུ་གཞོལ་བའི་མནའ་འབྲེལ་རྗེ་བོ་ཟིང་པོ་རྗེ་རྒྱབ་ཏུ་དོར་རྒྱུའི་ཇུས་བཤམས་པར། བྲོ་ལ་གཏོགས་པ་རྣམས་ཀྱིས་ཁོ་ཚོའི་འཆར་བཀོད་ལེགས་འགྲུབ་བྱས་པར་མ་ཟད། སྤུར་རྒྱལ[1]དུའང་འབོད་པའི་བཙན་པོས་བྲན་ཁྱིམ་གྱི་བྱ་དགའ་བསྩལ་པ་དང་། རུས་རྒྱུད་སོ་སོའི་སྐུ་དྲག་ན་གཞོན་ཁག་ཅིག་བཙན་པོའི་མངའ་རིས་སུ་བཅད་དེ་རུས་རྒྱུད་འབྲེལ་བ་སྲ་བརྟན་དུ་བཏང་། མངའ་རིས་སོ་སོ་སྲ་བརྟན་དུ་བཏང་རྗེས་བློན་པོ་གསར་བས་ད་ལྟའི་བོད་དབུས་ནས་བྱང་མཚམས་བར་གྱི་གཙང་བོད་རྗེ་བོ་ཕབས་ཏེ། གནའ་བོའི་ཐ་སྙད་བོད་ཅེས་པ་ཁོ་ཚོའི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མིང་དུ་བཏགས། འོན་ཀྱང་ཕྱིས་སུ་རྒྱལ་ཁབ་གཞན་དག་ཏུ་ཐ་སྙད་དེ་ཏི་བྷད་དུར་ཟུར་ཆག[2]

བོད་པ་དག་ཆེས་ཐོག་མར[3]རྒྱ་ནག་དང་གདོང་གཏུག་བྱུང་བའི་གནས་སྟངས་གསལ་ཏེ། སྤྱི་ལོ634ལོར་ཐང་གུར་གྱིས་དཔུང་ཆེན་པོ་བཀྱེས་ནས་མཚོ་སྔོན་པོའི་འ་ཞའི་རྒྱལ་ཁབ་ལ་དཔུང་འཇུག་བྱས། འ་ཞ་ནི་སོག་པོའི་རིགས་ཤིག་ཡིན་ལ་དུས་རབས་གསུམ་པར[4]མཚོ་སྔོན་པོའི་མཐའ་འཁོར་གྱི་འབྲོག་ཐང་དབང་དུ་བསྒྱུར་བ་དང་། ཀན་སུའུ་བརྒྱུད་དེ་ཤར་ཏུར་ཀི་ཐི་ཐན་གྱི་ཤར་ངོས་བར་དུ་མངའ་ཐང་རྒྱ་བསྐྱེད་པས། རྒྱ་ནག་དང་ཨེ་ཤ་ཡ་དབུས་མའི་བར་གྱི་ལྷོ་ཕྱོགས་ཚོང་ལམ་ལ་སྟངས་འཛིན་བྱས། ཐང་གི་གཡུལ་འགྱེད་ལམ་ལྷོང་བྱུང་ཡང་བོད་ཀྱིས་འ་ཞ་རང་གི་མངའ་རིས་ཡིན་པར་འདོད་པས། རྒྱ་ནག་དང་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་བར་དུ་གདོང་གཏུག་བྱུང་། རྒྱ་ནག་གིས་ཆབ་སྲིད་སྟེང་ནས་ཁས་ལེན་མ་བྱས་པའི་རྗེས་སུ། ལོ་རྒྱུས་སྟེང་དུ་ཆེས་ཐོག་མར་གསལ་ཁ་དོད་པའི་བོད་ཀྱི་བཙན་པོ་ཁྲི་སྲོང་བཙན(སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ།ཁྲི618-649)གྱིས་སྤྱི་ལོ638ལོའི་ཐང་གི་བོད་བསྐྱོད་དཔུང་འཇུག་ཕམ་པར་བྱས། ལོ་དེར་ཐང་གིས་ཀྱང་བོད་ལ་ཕམ་ཁ་ཆུང་ངུ་ཞིག་བཏང་བར། བོད་ཀྱིས་ཐང་དང་མཉམ་དུ་གཉེན་སྒྲིག་ཆིངས་ཡིག་འཇོག་པའི་རེ་བ་ཞུས་པས། ཐེ་ཙུང་གིས་མོས་མཐུན་བྱུང་སྟེ་བོད་ཀྱི་བཙན་པོའི་སྲས་སམ་སྐུ་གཅེན[5]ལ་ཐང་གུར་གྱི་སྲས་མོ་ཞིག་གནང་བ་དང་བསྟུན་ནས་ཞི་མཐུན་བྱུང་། བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་རྗེས་ཀྱི་རྗོད་སྟངས་ལྟར་ན། ཝུན་ཁྲིན་ཀོང་ཇོ་ཞེས་པ་བཙན་པོ་ཁྲི་སྲོང་བཙན་ལ་བསུས་པར་བཤད་པ་དེ་དོན་ཆེན་གནད་བསྡུས་ལོ་ཚིགས་ཀྱི་དབུའི་རྗོད་སྟངས་དང་། གཞན་དུས་རབས་བརྒྱད་པའི་དུས་ཀྱི་རྒྱ་ནག་དང་བཅས་པའི་གཉེན་འབྲེལ་གཞན་དག་གིས་དོན་དངོས་མིན་པ་ར་སྤྲོད་བྱས་པས་གནས་སྟངས་གཞན་གཉིས་ཡོད་དེ། གཅིག་བྱས་ན་རྒྱའི་སྲས་མོ་དེ་བཙན་པོ་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་ལ་བསུས་པ་ཡིན་ཡང་། ཁོང་གིས་ལོ་དྲུག་ལ་སྲིད་བསྐྱངས་རྗེས་གཤེགས་པས་ཁྲི་སྲོང་བཙན་གྱིས་བསྐྱར་དུ་སྲིད་བསྐྱངས་པ་དང་། ཡ་ཡོབ་དབུས་མའི་ཡུགས་མས་ཁྱོ་གའི་སྤུན་དང་ཁྱིམ་ཐབ་འཛིན་པའི་ཡུལ་ཆོས་ནང་བཞིན་ཁྲི་སྲོང་བཙན་སྤྱི་ལོ649-650ལོར་མ་གཤེགས་པའི་སྔོན་བཙུན་མའི་གྲས་སུ་བླངས་པ་ཡིན་ནམ་སྙམ་སྟེ། དོན་ཆེན་གནད་བསྡུས་ལོ་ཚིགས་ཀྱི་དབུར་ཁྲི་སྲོང་བཙན་མ་གཤེགས་པའི་སྔོན་དུ་”བཙན་མོ:མུན་ཅང་ཀོང་ཅོ:དང:དགུང་ལོ:གསུམ་བཤོས་སོ།”ཞེས་པ་ཁུངས་སྐྱེལ་བྱས་ཡོད། གང་ལྟར་དོན་ཆེན་གནད་བསྡུས་ལོ་ཚིགས་སུ་བཙན་པོ་གཅུང་བཙན་སྲོང་ཞེས་པ་བཙན་པོ་གཅེན་སྲོང་བཙན་དང་མཉམ་དུ་ཐེངས་གཉིས་ལ་བྱུང་ཡོད་ལ། གུང་སྲོང་གུང་བཙན་གྱི་སྐོར་འཁོད་པ་ཁག་མེད་པར་གྱུར་བ་འབྱུང་སྲིད་ཀྱང་། ལྷག་ལུས་བྱུང་བ་དག་གཞིར་བཟུང་ན་ཁོ་རང་མིན་ཤས་ཆེ། དེའི་རྐྱེན་གྱིས་བཙན་པོ་གཅུང་བཙན་སྲོང་ཉིད་ཕལ་ཆེར་ཁྱོ་ག་ཡིན་པའི་གསལ་བཤད་བྱས་མེད་དམ་སྙམ་སྟེ། དོན་ཆེན་གནད་བསྡུས་ལོ་ཚིགས་ཀྱིས་གནམ་རི་སྲོང་བཙན་གྱི་འོག་ཏུ་དབང་བསྒྱུར་པ་ཉིས་ལྡན་གྱི་རྣམ་པ་ཐོན་པ་དང་། ཕྱིས་ཀྱི་དུས་རབས་བརྒྱད་པའི་དུས་མགོར་ཡང་བསྐྱར་གནས་སྟངས་གཅིག་མཚུངས་བྱུང་བ་ཐང་གུར་གྱིས་མཇུག་མཐར་གྱིམ་ཤིང་ཀོང་ཇོ་དབང་བསྒྱུར་བར་ཁས་འཆེས་པའི་བཙན་པོ་གཅེན་ལྷ་ལ་བསུས་པ་ལས། ཁྲི་ལྡེ་གཙུག་བརྟན(མེས་ཨག་ཚོམ)ལ་བསུས་པ་མིན་པ་ཁོ་རང་བཙན་པོའི་འོས་མིར་མ་བདམས་པའི་སྔོན་ནས་ཐག་གཅོད་བྱས་པས་ཤེས་ཐུབ།[6] ཡ་ཡོབ་དབུས་མའི་རྒྱལ་པོའི་དབང་ཆ་ཉིས་ལྡན་གྱི་སྤྱི་ཁྱབ་གནས་སྟངས་ལྟ་ཚུལ་སྐོར་མུ་མཐུད་དུ་ཉམས་ཞིབ་བྱེད་དགོས་ཡོད། ཐང་གུར་གྱིས་འ་ཞར་དབང་བསྒྱུར་སྲ་བརྟན་ཞིག་བྱེད་མ་ཐུབ་པར་མ་ཟད། ཆེད་དམིགས་ཐཱ་རི་མི་གཤོངས་སའི་མཁར་རྫོང་དག་ལ་རྒོལ་སའི་རྨ་ནུབ་བརྒྱུད་ལམ་ཡང་དོན་དངོས་སུ་བོད་ཀྱི་རེ་བ་བཞིན་མི་སྟེར་ཀ་མེད་བྱུང་།

ཐེ་ཙུང་གིས་རང་གི་གཡོན་རུར་བདེ་སྲུང་བྱས་རྗེས། ཐཱ་རིམ་གཤོངས་སར་ནུབ་འདུལ་དཔུང་བསྐྱོད་བྱས་ཏེ་སྔ་རྗེས་སུ་ཐྲུར་ཧྥན་བྱེ་ཐང་གཤིན་སར་གནས་པའི་ཐོ་གཱར་ཤར་མའི[7]ལྟེ་གནས་གྲོང་ཁྱེར་ཀའུ་ཐང(640)[8]དང་། ཨུ་ཤི་རི(648)།[9] ཚོང་ལས་དང་སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་གཉིས་ཀྱི་ལྟེ་གནས་ཏེ་ཐོ་གཱར་ནུབ་མའི་ལྟེ་གནས་གྲོང་ཁྱེར་གུ་ཟན(648)།[10] ཁཱ་གར། ཤོ་གུ་ཀ།། སྤྱི་ལོ632ནས635ལོའི་བར་རང་འགུལ་ངང་རྒྱ་ནག་ལ་ཕྱག་བཙལ་བའི་ཐཱ་རིམ་གཤོངས་སའི་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་དབྱི་རན་ཤར་མའི་ལྟེ་གནས་གྲོང་ཁྱེར་འུ་ཐེན[11]བཅས་དབང་དུ་བསྒྱུར། ཐེ་ཙུང་གིས་རང་གི་བློན་ཆེན་ལ་བཀྱོན་ཕབ་ཏེ་ནུབ་ལྗོངས་སུ་སྟོད་ཀྱི་མཁར་བཞི་ཞེས་པའི་ནུབ་ཕྱོགས་བདེ་འགོད་སྤྱི་ཁྱབ་བཙུགས་ལ། སྤྱི་ལོ649ལོར་ཀའུ་ཐང་ནུབ་ཕྱོགས་ནས་འུ་ཐེན་བར་དུ་རྒྱ་བསྐྱེད་པས། སྐབས་དེར་ཐང་གུར་གྱིས་ཡ་ཡོབ་དབུས་ཤར་ཕལ་ཆེ་བ་མངའ་རིས་སུ་བཅུག

སྤྱི་ལོ649ལོར་ཁྲི་སྲོང་བཙན་དང་ཐེ་ཙུང་གཉིས་ཀ་སྐུ་གཤེགས་པས། བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་དང་ཐང་གུར་འབྲེལ་བ་རིམ་བཞིན་སྡུག་ཏུ་ཕྱིན།

སྤྱི་ལོ657ལོར་ཐེ་ཙུང་གི་སྲས་སམ་གོང་མ་ཀོ་ཙུང་གི་དམག་མིས་དྲུ་གུ་ནུབ་མའི་དབང་ཤུགས་བཅོམ་པར་མ་ཟད། ཧོ་ལུ་ཁ་ཀན་གསོན་བཟུང་བྱས་ཏེ་ཐང་གུར་གྱི་རྒྱལ་ས་ཀེང་ཤིར་བསྐྱལ། ཐང་གུར་གྱིས་ཐཱ་རིམ་གཤོངས་ས་དང་ཇུན་གར་ཡུལ་གྱི་དྲུ་གུ་ནུབ་མ་བཅོམ་པ་དང་བསྟུན་ནས། ས་ཁུལ་དེར་ཡ་ཡོབ་དབུས་མའི་མི་གཞན་དག་གིས་དྲུ་གུ་ནུབ་མར་འབོད་མོད་གཞུང་ལུགས་སྟེང་ཐང་གུར་གྱི་དབང་བསྒྱུར་འོག་ཏུ་ཚུད། འོན་ཏེ། དྲུ་གུ་ནུབ་མ་ཡོངས་ཐང་གུར་གྱི་དངོས་དོན་དབང་བསྒྱུར་འོག་ཏུ་ཚུད་པ་མིན་པར་དེ་ལས་ལྡོག་སྟེ། དབང་བསྒྱུར་ཁྱིམ་རྒྱུད་ཀྱི་བསྐྱས་པས་འགལ་ཟླའི་སྟོབས་ཤུགས་ཆེན་པོ་ཞིག་བསྐྱེད།

དུས་སྐབས་དེར་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱིས་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་ཞང་ཞུང་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མངའ་རིས་དང་། ཨེ་ཤ་ཡ་དབུས་ཤར་ནས་ཨེ་ཤ་ཡ་དབུས་ནུབ་ཀྱི་ཚོང་ལས་བརྒྱུད་ལམ་ཕ་སྨིར་མཐོ་སྒང་དུ་དཔུང་བསྐྱོད་བྱས། ཁོ་ཚོས་སྤྱི་ལོ661ནས་སྤྱི་ལོ663ལོའི་བར་དུ་བྲུ་ཤ་དང་ཝ་ཁན་གྱི་ཕ་སྨིར་རྒྱལ་ཁབ་དག་མ་ཟད། ཁཱ་གར་མཐའ་འཁོར་གྱི་ས་ཁུལ་ཡང་དབང་དུ་བསྒྱུར། སྤྱི་ལོ663ལོར་ཡང་མགར་སྟོང་བཙན་གྱིས་འ་ཞ་ཕབ་སྟེ་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་མངའ་རིས་སུ་བཅུག་པས། འ་ཞའི་རྗེ་བོ་དང་རྒྱ་བཟའ། བྲན་ཁྱིམ་སྟོང་ཕྲག་ལྷག་གིས་ཐང་གུར་ལ་སྐྱབས་བཅོལ། བོད་ཀྱིས་སྤྱི་ལོ665ལོའི་གོང་ཙམ་དུ་འུ་ཐེན་དབང་དུ་བསྒྱུར་ལ། ཐང་གུར་གྱིས་བསྟུད་མར་རྡུང་རྡེག་ཐེབས་པས་ལོ་གཉིས་ཀྱི་རྗེས་སུ་དྲུ་གུ་ནུབ་མས་འུ་ཐུག་ཐབས་ཟད་ཀྱིས་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་དབང་བསྒྱུར་ཁས་བླངས། ཕྱོགས་གཉིས་ཀའི་སྲིད་དབང་ལ་འགྱུར་ལྡོག་ཐེངས་མང་བྱུང་ཡང་། བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་དང་དྲུ་གུ་ནུབ་མའི་མནའ་འབྲེལ་འདི་ཕལ་ཆེར་དུས་རབས་གཅིག་རིང་རྒྱུན་མཐུད་བྱུང་།

སྤྱི་ལོ668ལོར་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱིས་ཐང་གུར་གྱི་ཚུར་རྒོལ་བྱེད་པར་འདོད་དེ་འ་ཞའི་མངའ་རིས་ཀྱི་ཆུ་བོ་ཇི་མ་ཁོལ་དུ་འགོག་སྲུང་བཙན་རྫོང་བསྐྲུན་པ་དང་། སྤྱི་ལོ670ལོའི་དཔྱིད་ཀར་འུ་ཐེན་གྱི་རྐྱ་དམག་དང་སྡོངས་ཏེ་ཕར་རྒོལ་བྱས་པར་མ་ཟད་ཨ་ཁུ་སོ་ཕབ་པས། ཐང་གུར་ལ་བཙན་རྫོང་བཞིའི་གྲས་ཀྱི་ཨུ་ཤི་རི་དང་གུ་ཟན་གཉིས་ལས་མ་ལྷག་ལ། ཐང་གུར་གྱིས་ཕྱིར་རྒོལ་ཚབ་ཏུ་ཕྱིར་འཐེན་གྱིས་དྲུ་གུ་ཤར་མ་ཡང་བསྐྱུར། དེའི་རྗེས་སུ་ཐང་གུར་གྱིས་དཔུང་དམག་སྟོབས་ཆེ་བ་མངགས་ཏེ་འ་ཞའི་ཡུལ་དུ་བོད་ལ་ཕར་རྒོལ་བྱས་པ་དང་། ཇི་མ་ཁོལ་གྱི་གཞི་རྒྱ་ཆེ་བའི་གཡུལ་འཐབ་ཁྲོད་དུ་མགར་སྟོང་བཙན་གྱི་སྲས་མགར་ཁྲི་འབྲིང་གིས་ཐང་གུར་གྱི་དཔུང་དམག་ལ་ཕམ་ཁ་བྱིན་པས། ཐང་གུར་གྱིས་ཨན་ཞི་བདེ་འགོད་སྤྱི་ཁྱབ་ཁང་ཀའུ་ཐང་དུ་ཕྱིར་བསྣུར་བྱས་ལ། ཕྱིས་ཀྱི་ལོ་ངོ་ཉེར་གཉིས་རིང་གཞི་རྩའི་སྟེང་དྲུ་གུ་ཤར་མ་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་མངའ་རིས་སུ་གནས་མོད། དོན་དངོས་སུ་འུ་ཐེན་དང་དེའི་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་མངའ་རིས་ཐད་ཀར་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱིས་སྟངས་འཛིན་བྱེད་པ་ཞིག་དང་འདྲ་ཡང་། དུས་སྐབས་དེར་ཐཱ་རིམ་གཤོངས་སའི་རྒྱལ་ཁབ་ཕལ་ཆེ་བ་ཞིག་མ་མཐའ་ཡང་རང་བཙན་ཕྱེད་མར་གནས་ཡོད།

དུས་རབས་བདུན་པའི་ལོ་རབས་བརྒྱད་ཅུ་པས་ཨ་རབ་དང་བོད། ཐང་གུར་བཅས་བཙན་རྒྱལ་གསུམ་གྱི་མངའ་རིས་ནང་ཁུལ་ལ་གཡོ་སྐྱོམ་ཆེ་བ་མཚོན་ཞིང་། ཨེ་ཤ་ཡ་དབུས་མའི་ས་ཁུལ་དག་ཏུ་རྒྱལ་ཁབ་འདི་དག་ལས་མ་ལྷག་ལ་མིང་ཐོག་ཏུ་རྒྱལ་ཁབ་འདི་གསུམ་གྱི་མངའ་རིས་གང་རུང་གི་འོག་ཏུ་གནས། ཕྱིས་ཀྱི་ལོ་བཅུའི་ནང་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱིས་གུ་ཟན་དང་བྱང་ཕྱོགས་ཀྱིས་ས་ཁུལ་གཞན་དག་ལ་དམག་དྲངས་པས་གོང་གི་གནས་བབ་འགྱུར་ལྡོག་འབྱུང་བའི་འགོ་བརྩམས། ཐང་གུར་གྱིས་འགོག་རྒོལ་ཇི་ལྟར་བྱས་ཀྱང་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་དབང་ཤུགས་ཉིན་རེ་བཞིན་འཕེལ་རྒྱས་བྱུང་མོད། བཙན་པོ་ཁྲི་འདུས་སྲོང་གི་སྐབས་སུ་ཁོང་གི་དམིགས་པ་ཡོད་ཚད་མགར་ཁྱིམ་རྒྱུད་ཀྱི་དབང་ཤུགས་གཅོག་པའི་ནང་ཁུལ་གནད་དོན་ལ་ཕྱོགས། དུས་སྐབས་དེར་དོན་དངོས་སུ་སྤྱི་ལོ690ལོ་ནས་ཐང་གུར་ལ་ཀྲོའུ་རྒྱལ་རབས་སུ་འབོད་ཅིང་། ཝུ་ཙུ་ཐེན(ཁྲི690-705)[12]གྱིས་གོང་མའི་ཁྲི་ལ་བཞུགས་ཏེ་སྟོད་ཀྱི་མཁར་བཞི་ཕྱིར་ལེན་པའི་ཇུས་བཤམས། སྤྱི་ལོ692ལོར་གུ་ཟན་ཡང་བསྐྱར་ཐང་གུར་གྱི་དབང་བསྒྱུར་འོག་ཚུད་པ་དང་། དྲུ་གུའི་དམག་དང་ལྷན་དུ་བོད་ལ་ཕར་རྒོལ་བྱས་པར་མ་ཟད། ཕམ་ཁ་བསྐུར་ནས་སྟོད་ཀྱི་མཁར་བཞི་བསྐྱར་དུ་བཙུགས། བོད་ཀྱིས་མནའ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཁབ་དྲུ་གུ་ནུབ་མས་རོགས་འདེགས་འོག་དབང་བསྒྱུར་ས་ཁུལ་ལ་རེ་ལྟོས་འཆང་ཡང་། སྤྱི་ལོ694ལོར་ཐང་གུར་གྱིས་དྲུ་གུ་ནུབ་མར་ཕམ་ཁ་བསྐུར་བས། བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ཨེ་ཤ་ཡ་དབུས་མའི་འཐབ་ཇུས་གཙོ་གནད་ལ་གནོད་སྐྱོན་བཟོས་སོ། །

བོད་ནང་ཁུལ་དུ་བཙན་པོ་ཁྲི་འདུས་སྲོང་གིས་མགར་ཁྱིམ་རྒྱུད་རྩ་བ་ནས་གཏིང་སློག་གནང་རྗེས།[13] བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ཤར་ཕྱོགས་མཐའ་མཚམས་སུ་དམག་དྲངས་པ་དང་། སྤྱི་ལོ704ལོར་མྱཱ(ད་ལྟའི་སི་ཁྲོན་དང་ཡོན་ནན་བརྒྱུད་དུ་གནས།)ལ་དམག་དྲངས་པའི་བརྒྱུད་རིམ་ནང་སྐུ་གཤེགས་པས། ཝུ་ཙུ་ཐེན་གྱིས་ཐང་གུར་ལ་དབང་བསྒྱུར་བ་དང་དུས་མཉམ་དུ་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་དབང་བསྒྱུར་ཁྲི་མ་ལོད་ཀྱི་ཕྱག་ཏུ་ཤོར། ཕྱིས་ཀྱི་ལོ་བཅུ་ཕྲག་ནང་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་སྟོབས་ཤུགས་རིམ་བཞིན་ཐང་གུར་ལ་འགོག་རྒོལ་དང་གུས་ཞབས་བྱེད་པའི་བརྒྱུད་རིམ་ནང་བསྐྱར་གསོ་བྱུང།

སྤྱི་ལོ755ལོར་བཙན་པོ་ཁྲི་ལྡེ་གཙུག་བརྟན(མེས་ཨག་ཚོམ། ཁྲི712-755)ལྐོག་གསོད་བཏང་བ་དང་། རྒྱལ་སྲས་སྲོང་ལྡེ་བཙན་ལོ་གཅིག་ལ་ཁྲི་གསོལ་མ་ཐུབ་པས།[14]ཐེངས་དེའི་ཁེང་ལོག་གིས་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་དབང་བསྒྱུར་ལ་གཡོ་སྐྱོམ་བཏང་། སྲོང་ལྡེ་བཙན་མཐའ་མཇུག་ཁྲི་བཞུགས་གནང་སྟེ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་དུ་མཚན་འཕོས་པ་དང་། ཁོང་གིས་ལོ་ཉི་ཤུ་རིང་ཆབ་སྲིད་སྟེང་ཤུགས་ཟད་ཀྱི་རྣམ་པ་མི་འཛིན་ཀ་མེད་བྱུང་།

ཁེང་ལོག་དེའི་རྒྱུ་མཚན་མ་རྟོགས་པར་ཞིབ་བརྗོད་འཐུས་ཚང་མེད་ཀྱང་དོན་གཉིས་ལ་གསལ་ཁ་དོད་དེ། ཁེང་ལོག་གིས་ཁྲི་གསོལ་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་པར་མ་ཟད། ཐང་གུར་གྱིས་དམག་དཔུང་གིས་བོད་ལ་ཕམ་ཁ་བསྐུར་ཏེ་བོད་ཀྱིས་མངའ་རིས་མང་ཤོས་ཉེན་ཁའི་གནས་སུ་ལྷུང་བ་གསལ་ལ། སྤྱི་ལོ755ལོར་བྱང་ཤར་མངའ་རིས་ཀྱི་བོད་ཀྱི་བློན་པོ་ཞིག་གིས་ཐང་གུར་ལ་མགོ་བཏགས་ཞུས། བློན་ཆེན་གྱིས་དབུ་ཁྲིད་པའི་ཁེང་ལོག་གིས་གཅིག་བྱས་ན་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་འཐོར་ཞིག་ཏུ་འགྲོ་བ་དང་། ཐང་གུར་གྱིས་དབང་བསྒྱུར་བྱེད་པར་འགོག་རྐྱེན་བཟོས་ཡོད་ཀྱང་སྲིད།

སྤྱི་ལོ755ལོའི་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ཁེང་ལོག་དང་འབྲེལ་བའི་ཡིག་ཆ་ཁག་ཕལ་ཆེ་བ་རྗེས་སུ་བྱུང་བ་དང་། བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ནོར་འཁྲུལ་ཅན་ཤ་སྟག་ཏུ་སོང་མོད། ཁོང་ཚོས་གཞུང་ཕྱོགས་ཀྱི་དོན་ཆེན་གནད་བསྡུས་ལོ་ཚིགས་ཀྱི་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་པ་ཞིག་ཏུ་སྣང་། ལྐོག་གསོད་ཐེབས་པའི་བཙན་པོའི་བཙུན་མོའི་ཁོངས་སུ་གྱིམ་ཤིང་ཀོང་ཇོ་ཡང་གཏོགས་ཤིང་ཁོང་མོ་ཁེང་ལོག་གི་སྔོན་ཙམ་ནས་གྲོངས་ལ། ཁ་གན་ཁོ་ན་མ་གཏོགས་ཤེས་ཐབས་བྲལ་བའི་དྲུ་གུ་ནུབ་མའི་སྲས་མོ་ཡང་ཡོད། ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་སྐུ་ན་གཞོན་དུས་སུ་ཕལ་ཆེར་བཙན་པོ་གཅེན་ལྷའི་སྲིད་དབང་བསློག་མཁན་གཙོ་གྲས་ཁྲི་མ་ལོད་ཀྱི་རོགས་འདེགས་འོག་ཁྲིར་བཞུགས།[15]

བོད་ཀྱི་ཁེང་ལོག་མ་འགྱངས་པར་བཀྱོན་ཕབ་པ་དང་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་དེ་མུར་སྔར་གྱི་སྟོབས་ཤུགས་སུ་སླེབས། སྤྱི་ལོ763ལོར་དུས་ཡུན་ཐུང་ངུའི་ནང་ཐང་གུར་གྱི་རྒྱལ་ས་ཀེང་ཤིའམ་བཀྲ་ཤིས་ཁྲི་སྒོ་ཕབ་པ་དང་།[16] ཨུར་དོ་ལྷོ་ཕྱོགས་དང་དེའི་བརྒྱུད་ཀྱི་གྲོང་ཁྱེར་མང་པོ་ཕབ་པས།[17] ལོ་ཉི་ཤུའི་ནང་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱིས་དམག་དོན་ལ་རྒྱལ་ཁ་ཆེན་པོ་ཐོབ། བཙན་པོ་གསར་བ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན(ཁྲི756-797)གྱིས་ཆབ་སྲིད་སྟོབས་ཤུགས་ལ་བརྟེན་ནས་སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ཆོས་ལུགས་སུ་གཏན་ཁེལ་གནང་བ་དང་། ཁོང་གིས་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་དབུས་ལྷོའི་ཕྱོགས་ཀྱི་བྲག་མར་དུ་ལུགས་འདྲེས་མའི་བསམ་ཡས་དགོན་པ་བཞེངས། པ་ཀི་ཏའིAbu Ja al-Mansurདང་འདྲ་བར་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་གྱིས་ཁོང་གི་རྟགས་མཚན་གྱི་རྙོག་དྲ་ཆོ་གའི་ནང་ཇུས་བཀོད་དེ་ཞིབ་ཕྲའི་སྒོ་ནས་བརྗོད་ཡོད་ལ།[18] དོན་དངོས་སུ་དེ་ནི་རོ་མ་བས་ཟླུམ་གཟུགས་གྲོང་ཁྱེར་རོ་མའི་ཆོ་ག་ཞིབ་འབྲི་བྱེད་པ་དང་མཚུངས། དེས་བཙན་པོའི་དབང་བསྒྱུར་སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་པའི་དབང་བསྒྱུར་དང་འདྲ་བ་མཚོན་པ་དང་། སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ཆོས་ལུགས་སུ་གཏན་ཁེལ་བ་བསྟན། སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་རྒྱ་གར་མ་ཧ་ཡ་ནའི་ཐམས་ཅད་ཡོད་སྨྲའི་ལུགས་ཀྱི་རྣམ་པས་སྤེལ་བ་དང་། བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་མངའ་རིས་སུ་ཡོད་པའི་ད་ལྟའི་བལ་པོའི་ས་ཁུལ་ཁ་ཤས་དང་རྒྱ་གར། ཀསྨིར། ཨབ་གྷན་སི་ཐན། ཨེ་ཤ་ཡ་དབུས་མ། རྒྱ་ནག[19] ཡང་ན་དེ་ལས་ཀྱང་རིང་བའི་ཀོ་རི་ཡ་དང་སིང་ག་ལ་བཅས་ནས་པཎྟི་ཏ་དང་ལོ་ཙཱ་བ་དག་བོད་དུ་སླེབས།

གློ་བ་ཉེ་བའི་འཁོར་གཡོག་སྐོར་ལ་ཡིག་ཆ་དཀོན་དྲགས་པས། བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་སྐབས་སུ་སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་དང་ལེན་བྱས་རྗེས་ཅི་ཙམ་གནས་པ་བཤད་དཀའ་ཡང་། མཐའ་མཇུག་དགོན་པའི་རིང་ལུགས་ཀྱི་རྣམ་པར་འཕོས་པ་གསལ་ཐག་ཆོད། བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱིས་དང་ལེན་གནང་བའི་སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་ནི་བླ་མའམ་མཁས་པར་དད་གུས་བྱེད་པ་གཙིགས་ཆེན་པོར་འཛིན་པའམ་དང་དོད་རྒྱ་ཆེན་པོ་བྱེད་པའི་རྣམ་པ་ཞིག་ཡིན་པ་དང་། དད་གུས་བྱེད་སྟངས་འདི་ནི་འཁོར་གཡོག་ཞབས་འབྲིང་ཚོགས་ཀྱིས་རང་གི་བདག་པོར་གཙིགས་ཆེན་བྱེད་སྟངས་དང་

ཅུང་ཙམ་མི་འདྲ་སྟེ།[20] བོད་ཀྱི་བཙན་པོས་རང་ཉིད་ཆོས་རྒྱལ་ཡིན་པར་བསྒྲགས་པ་ནས་རབ་བྱུང་བ་མཐའ་མཇུག་ཁོང་གི་ཞབས་གཡོག་ཏུ་གྱུར་བས། བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་རྗེས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ནང་རབ་བྱུང་བ་དམག་ལ་ཞུགས་ཏེ་གཡུལ་འཐབ་བྱེད་པ་མཐོང་བ་དེར་ཡང་ཡ་མཚར་རྒྱུ་ཅི་ཡང་མེད་པ་དང་།[21] དུས་རབས་བར་མའི་དུས་སྔ་མར་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་སུ་དགོན་པའི་རྣམ་པ་གཞི་རྒྱ་ཆེན་པོས་གསར་བསྐྲུན་གནང་ཡོད།

དུས་རབས་དགུ་བའི་ལོ་རབས་སུམ་ཅུ་པའི་ནང་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་དང་ཧོར། ཐང་གུར་བཅས་དབར་དུ་དམག་འཁྲུག་གིས་ཕན་ཚུན་ཁེར་རྐྱང་དུ་ལུས་པས། ཕྱོགས་གང་ལའང་གློ་བུར་བའི་ཞི་བདེའི་དམིགས་འདུན་ཞིག་མངོན་གསལ་མེད་ཀྱང་། རྒྱུན་མར་དམག་འཁྲུག་སློང་བའི་ནུས་པ་ཤོར་རྐྱེན་སྤྱི་ལོ821ནས822ལོའི་བར་དུ་རྒྱལ་ཁབ་གསུམ་གྱིས་ཕན་ཚུན་དབར་དུ་ཞི་བདེའི་གྲོས་ཆིངས་བཞག བོད་དང་ཐང་གུར་གྱིས་སྐད་གཉིས་ཤན་སྦྱར་གྱི་གཙིགས་གནང་སྟེ་རྡོ་རིང་བཞེངས་པ་དང་མཉམ་དུ། ཧོར་གྱིས་ཐང་གུར་གྱི་སྲས་མོ་ཁ་གན་བཙུན་མོར་བཞེས་པ་བརྒྱུད་དེ་ཐང་གུར་དང་མནའ་འབྲེལ་བསྐྱར་གསོ་བྱུང་བ་དང་། དེ་བཞིན་ཧོར་གྱིས་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ལའང་གཙིགས་གནང་བས།[22] ཡ་ཡོབ་དབུས་མ་ཕལ་ཆེ་བར་རིམ་བཞིན་དུས་བདེ་ཞོད་འཇགས་ཀྱི་རྣམ་པ་བྱུང་ཡང་དེ་ནི་འཕྱི་དྲགས།

བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་དཔལ་འབྱོར་སྟོབས་ཤུགས་ཉམས་དམས་སུ་ཕྱིན་པ་དེས། འགྲོ་སོང་ཆེ་བའི་སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་དགོན་པ་བཞེངས་པའི་རོགས་འདེགས་མཚམས་འཇོག་མི་བྱེད་ཀ་མེད་བྱུང་བ་དང་། སྤྱི་ལོ842ལོར་གསང་སྔགས་ཉམས་ལེན་པའི་བཙུན་པ་ལྷ་ལུང་དཔལ་གྱི་རྡོ་རྗེས་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་སྤྱིའི་བཙན་པོ་མཐའ་མ་ཁྲི་འུ་དུམ་བཙན(གླང་དར་མ། ཁྲི། 838-842)བཀྲོངས་པས།[23] རྒྱལ་བུའི་ཤུལ་འཛིན་ཐད་དུ་རྩོད་གླེང་བྱུང་སྟེ་མཐར་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་འཐོར་ཞིག་ཏུ་གྱུར། ཨེ་ཤ་ཡ་དབུས་མའི་ས་ཁུལ་འགའ་དང་ལྷག་པར་བྱང་ཤར་གྱི་ས་ཁུལ་མང་པོ་ཞིག་སྤྱི་ལོ866ལོར་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་སྡེ་གཟེར་བར་དུ་ལྷག

[1] སྤུ་རྒྱལ་ཞེས་པ་རྣམ་ཀུན་སྤུའི་རྒྱལ་པོ་གོ་བ་བླངས་ཀྱང་། (Beckwith, Christopher I: The Tibetan Empire in Central Asia: A History of the Struggle for Great Power among Tibetans, Turks, Arabs, and Chinese during the Early Middle Ages. Princeton: Princeton University Press 1993) ང་ཚོས་དེའི་དོན་གསལ་བོར་མི་རྟོགས་པ་དང་སྤུ་ཞེས་པ་བོད་སྔ་རབས་ཀྱི་རྒྱལ་རབས་མིང་དུ་གོ་དཀའ་ལ། བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་དུས་ཀྱི་ཡིག་ཚང་དུའང་མ་བྱུང་བས་གོ་བ་ལེན་སྟངས་དེ་ནི་ནོར་འཁྲུལ་ཞིག་མིན་ནམ་སྙམ། ཉེ་ཆར་བོད་པ་དང་བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་པ་འགའ་ཞིག་གིས་སྤུ་རྒྱལ་ཞེས་པ་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་སམ་བོད་བཙན་རྒྱལ་ལྟར་གོ་བ་ལེན་མོད། དོན་དངོས་སུ་བོད་ཀྱི་བརྡ་རྙིང་ཡིག་ཆ་དང་རྒྱ་ནག་གི་ཡིག་ཆར་ཞིབ་བསྡུར་བྱས་པས་དེ་ནི་ལོ་རྒྱུས་དང་འབྲེལ་བ་མེད་པར་བོད་ཆེན་པོ་དང་ཉེ་བ་ཡོད་ལ། དཔེར་ན་རྒྱ་ནག་གི་ཐང་ཆེན་པོ་ཞེས་པའི་སྤྱོད་སྟངས་ལྟར་ཡིན་པ་ཤིན་ཏུ་གསལ་བས། གནད་དོན་འདིས་ཞིབ་འཇུག་པ་དག་ལ་ནན་ཏན་བྱེད་དགོས་པའི་དྲན་སྐུལ་བྱས་ཡོད།

[2] Tibetཞེས་པ་ཕྱི་རྒྱལ་གྱིས་བཏགས་པའི་ཕྱི་ཡོང་ཐ་སྙད་ཅིག་ཡིན་ལ། དེ་ནི་སོག་པོའིT’o-paདངTaghbacཡི་མིང་དང་འབྲེལ་བ་ཞིག་ཡིན་པས། རྒྱལ་ཁབ་རང་གི་མིང་བོད་ཅེས་པ་དང་འབྲེལ་བ་གང་ཡང་མེད། ཞིབ་ཕྲ་གཤམ་གྱི་དཔྱད་རྩོམ་ལ་གཟིགས། Beckwith, Christopher I: On the Chinese Names for Tibet, Tabghatch, and the Turks. Archivum Eurasiae Medii Aevi 14: 7-22

[3] དོན་དངོས་སུ་བོད་དང་རྒྱ་ནག་གི་བར་དུ་སུའེ་རྒྱལ་རབས་དུས་ནས་གནས་སྟངས་འདི་འདྲའི་འོག་འབྲེལ་བ་བྱུང་ཡོད་པ་དང་།Beckwith, Christopher I: The Tibetan Empire in Central Asia: A History of the Struggle for Great Power among Tibetans, Turks, Arabs, and Chinese during the Early Middle Ages. Princeton: Princeton University Press 1993: 17-19) ཁོང་ཚོའི་མངའ་རིས་ལ附国རུ་འབོད་པ་དང附ཅེས་པ་སྤུ་དང་བོད་ཀྱི་འགྱུར་ཡིག་ཅིག་དང་ཡང་ན་བསྟན་བྱ་གཞན་ཅི་རིགས་ཡོད་སྲིད་མོད། གནས་སྟངས་ཅི་རིགས་འོག་ཏུ་སྦྱོར་ཐབས་མེད་པ་ཞིག་ཀྱང་ཡིན་ངེས།

[4] Mole Gabriella: The T’u-yu-hun from the Northern Wei to the Time of the Five Dynasties. Series Orientale Roma, vol.41. Rome: Istituto Italino per il Medio ed Estremo Oriente 1970: xii

[5] Beckwith, Christopher I: The Tibetan Empire in Central Asia: A History of the Struggle for Great Power among Tibetans, Turks, Arabs, and Chinese during the Early Middle Ages. Princeton: Princeton University Press 1993: 23

[6] Beckwith, Christopher I: The Tibetan Empire in Central Asia: A History of the Struggle for Great Power among Tibetans, Turks, Arabs, and Chinese during the Early Middle Ages. Princeton: Princeton University Press 1993: 69-70

[7] གང་ལྟར་དུས་སྐབས་དེར་ཁོ་ཚོས་ཐོ་གཱར་ནུབ་མའི་སྐད་བཤད་པ་འདྲ་ཡང་། དྲུ་གུ་ཤར་མའི་ཐོ་གཱར་སྐད་ཀྱི་འཐུས་ཚང་དུས་སྐབས་གྲུབ་ཚར་མེད།

[8] ཨིན་ཇིའི་མ་ཡིག་ཏུQochoའམKao ch’angཞེས་པ་རྒྱ་ཡིག་ཏུ高昌དུ་འབོད་པ་སོག་པོ་བ་གུང་མགོན་པོ་སྐྱབས(2006: 1)ཀྱི་འགྱུར་ཡིག་བཞིན་བསྒྱུར། སྒྱུར་པ་པོའི་མཆན།

[9] ཨིན་ཇིའི་མ་ཡིག་ཏུKarashahrའམAgniདང་རྒྱ་ཡིག་ཏུ阿耆尼རུ་འབོད་པ་སོག་པོ་བ་གུང་མགོན་པོ་སྐྱབས(2006: 1)ཀྱི་འགྱུར་ཡིག་བཞིན་བསྒྱུར། སྒྱུར་པ་པོའི་མཆན།

[10] ཨིན་ཇིའི་མ་ཡིག་ཏུKuchaདང་རྒྱ་ཡིག་ཏུ龟兹རུ་འབོད་པ་ཉི་ཧོང་བ森安孝夫(1986: 83)གི་འགྱུར་ཡིག་བཞིན་བསྒྱུར། སྒྱུར་པ་པོའི་མཆན།

[11] བྱང་ཕྱོགས་ཀྱི་གྲོང་ཁྱེར་གཞན་དག་དང་མི་འདྲ་བར་སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་གསང་སྔགས་ལྟེ་གནས་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན།

[12] དོན་དངོས་ཝུ་ཙུ་ཐེན་ཐང་གུར་གྱི་གོང་མར་བྱོན་ཏེ་རྒྱ་ནག་ལོ་རྒྱུས་སྟེང་གི་རྒྱལ་མོ་ཐོག་མ་དང་མཐའ་མ་ཁོ་ནར་ཆགས་ཡིན་པ་ལ། ཁོང་མོས་རྒྱལ་བུ中宗(ཁྲི843དང་ཁྲི705-710)དང睿宗(ཁྲི684-690དང་ཁྲི710-712)གཉིས་ཀྱི་ཚབ་ཏུ་བཞུགས་ཀྱང་ཁོང་ཚོ་རྩ་བརླག་བཏང་མེད་མོད། 王莽དང་འདྲ་བར་ཁོང་མོ་རྒྱལ་སྲིད་གཡོ་འཕྲོག་བྱེད་མཁན་དུ་ངོས་འཛིན་བྱས་པ་དང་། གཉིས་ཀས་རྒྱ་ནག་ལེགས་པོར་བསྐྱངས་ཀྱང་འོས་མཐུན་གྱི་གོང་མར་གྱུར་མེད། གནས་སྟངས་མ་འདྲ་བའི་འོག་བདག་དབང་ཤོར་བའི་གོང་མའི་ཁྱིམ་རྒྱུད་བསྐྱར་གསོ་བྱུང་བ་དང་ཁོང་ཚོའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ལས་དབང་ནི་ལྐོག་གྱུར་ཞིག་ཡིན།

[13] འགའ་ཞིག་གིས་ཐང་གུར་ལ་མགོ་བཏགས་ནས་དེར་དམག་མིའི་གྲས་སུ་ཞུགས།

[14] ཡིད་ཕངས་པ་ཞིག་ལ་བརྡ་རྙིང་ཡིག་ཆའི་ལོ་རྒྱུས་རྒྱུ་ཆ་དོན་ཆེན་གནད་བསྡུས་ལོ་ཚིགས་ཀྱི་གནད་དོན་འདིའི་ཐད་དུ་རལ་སྐྱོན་ཐེབས་ཡོད་པས། ཁེང་ལོག་གི་འབྱུང་རྐྱེན་དང་མཇུག་འབྲས་ལམ་སེང་ཐག་གཅོད་བྱེད་ཐབས་བྲལ། Beckwith, Christopher I: The Revolt of 755 in Tibet. Wiener Studient zur Tibetologie und Buddhistmuskunde 10: 1-16 ལ་གཟིགས།

[15] ཁེང་ལོག་སྐོར་གྱི་གནས་ཚུལ་ཞིབ་ཕྲBeckwith, Christopher I: The Revolt of 755 in Tibet. Wiener Studient zur Tibetologie und Buddhistmuskunde 1983-10: 1-16 ལ་གཟིགས།

[16] Beckwith, Christopher I: The Tibetan Empire in Central Asia: A History of the Struggle for Great Power among Tibetans, Turks, Arabs, and Chinese during the Early Middle Ages. Princeton: Princeton University Press 1993: 146

[17] Beckwith, Christopher I: The Tibetans in the Ordos and North China: Considerations on the Role of the Tibetan Empire in World History. In C. I. Beckwith, ed., Silver on Lapis, Bloomington: Tibet Society 1987: 3-11

[18] Beckwith, Christopher I: The Plan of the City of Peace: Central Asian Iranian Factors in Early ‘Abbasid Design. Act Orientalia Academia Hungaricae 1984-38: 143-164

[19] དེ་ནི་རྣམ་ཀུན་པཎྟི་ཏ་དང་ལོ་ཙཱ་བ་ཞིག་རྒྱལ་ཁབ་གཞན་ཞིག་ནས་བོད་དུ་སླེབས་པ་ལས་མཚོན་ཞིང་དོན་དེ་དངོས་བྱུང་ཡིན་པའི་དབང་དུ་བཏང་ན་ཡང་། གནས་སྟངས་སྣ་མང་གི་འོག་ཏུ་རེ་འགའ་ཞིག་གི་ཕ་ཡུལ་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱིས་མཐའ་འདུལ་སྐབས་སུ་ཕབ་པའི་མཐའ་མཚམས་ལ་གཏོགས་ཏེ། སྙན་གྲགས་ཆེ་བའི་པདྨ་འབྱུང་གནས་ཞེས་པ་ངག་རྒྱུན་གཏོས་ཆེ་བ་ཞིག་ཏུ་སྣང་ཡང་། ཁོང་གི་བོད་དུ་ཕེབས་སྐབས་ཀྱི་ཨུ་རྒྱན་ཡང་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་མངའ་རིས་ལ་གཏོགས། ཡང་ཨེ་ཤ་ཡ་དབུས་མའམ་ཏ་ཟིག་གི་སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་བོད་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་ཞང་ཞུང་དུ་བརྒྱུད་དེ་དེར་བོན་ཞེས་པའི་མིང་ཞིག་བཏགས་པ་ཡོངས་ཁྱབ་ཁྱབ་སྤེལ་གྱི་སྣང་ཚུལ་ཞིག་ཡིན། གལ་སྲིད་ཕྱི་མ་འདི་འབྱུང་མི་སྲིད་པ་ཞིག་ཡིན་ནའང་ལོ་རྒྱུས་དང་དངོས་སྦྲེལ་ལྡན་པ་ཞིག་ཡིན་དེ། བོད་བཙན་པོ་རྒྱལ་རབས་དུས་སྐབས་དེར་སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་རྒྱལ་ཁབ་ཤ་སྟག་ཡིན་པའི་ཐོ་གཱར་ཤར་ཕྱོགས་སུ་དབང་ཤུགས་བཙན་པ་ལས་པས། གནས་སྟངས་གཅིག་པ་དེ་འདྲ་ཅིས་ཀྱང་འབྱུང་སྲིད་པ་ཞིག་རེད།

[20] བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱིས་ལེགས་འགྲུབ་བྱུང་ཆབ་སྲིད་སྟོབས་ཤུགས་འཐོར་ཞིག་ཕྱིན་ནས་ཡུན་རིང་མ་འགོར་བར་ཡང་སྤྲུལ་ངོས་འཛིན་བྱེད་པའི་མ་ལག་ཅིག་བརྒྱུད་དེ་རྟག་བརྟན་གྱི་རིགས་ཤིག་བྱུང་།

[21] A. Beckwith, Christopher I: The Tibetan Empire in Central Asia: A History of the Struggle for Great Power among Tibetans, Turks, Arabs, and Chinese during the Early Middle Ages. Princeton: Princeton University Press 1993: 169-170; 174 B. Beckwith, Christopher I: The Revolt of 755 in Tibet. Wiener Studient zur Tibetologie und Buddhistmuskunde 1983-10: 11 C. Uray, Geza: Notes on a Tibetan Military Document from tun-hang. Act Orientalia Academia Hungaricae 1961-12: 223-230

[22] Szerb, Janos: A Note on the Tibetan-Uighur Treaty of 822/823 A.D.. In Ernst Steinkellner and Helmut Tauscher, ends., Proceedings of the Csoma de Koros Memorial Symposium Held at Velm-Vienna, 13-19 September 1981, Vol. 1, 375-387. Vienna: Arbeitskreis fur Tibetische und Buddhistic Studien Universitat Wien, 1983

[23] གཏམ་རྒྱུད་འདིའི་བརྗོད་སྙིང་དོན་དངོས་ཡིན་པར་མ་ཟད་བཙན་པོ་བཀྲོང་མཁན་ཡང་ལོ་རྒྱུས་མི་སྣ་དངོས་ཤིག་ཡིན་ཡང་། གླང་དར་མ་བཀྲོངས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་ཤུགས་བསྟན་ཆེ་བ་དང་ལོ་རྒྱུས་དངོས་དང་འབྲེལ་བ་མེད་པ་ཐེ་ཚོམ་མེད། ཡིན་ནའང་། དེས་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་མཇུག་གི་ཆབ་སྲིད་ལོ་རྒྱུས་དང་མཇུག་འབྲས་རགས་ཙམ་ཞིག་རྟོགས་པར་བྱེད་པ་དངོས་གནས་ཡིན། བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་དང་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་མཇུག་གི་སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྐོརWalterལགས་ཀྱིས་པར་སྐྲུན་བྱེད་འགྱུར་གྱི་དེབ་ལ་གཟིགས།

རྩོམ་ཁུངས། བཙན་པོ་ཚང་།
རྩོམ་འདིའི་སྦྲེལ་ཐག http://www.tsanpo.com/debate/26881.html