བོད་ཀྱི་དམག་དཔོན་དང་མདའ་དཔོན་གྱི་གོ་གནས་བཞེས་མྱོང་བའི་ཉི་ཧོང་པ་ཞིག་གླེང་བ།

སྙན་བཟང་གཡུང་དྲུང་ཚེ་རིང་།

ཉི་ཧོང་གི་ཡུལ་འདིར་མིའི་འགྲོ་བ་བྱུང་ནས་ལོ་ངོ་ཁྲི་གཅིག་ལྷག་ཕྱིན་པ་དང་། དུས་རབས་གསུམ་པའི་ནང་ཡ་ཡོ་ཨིའི་( Yayoi )ཡུལ་དུ་རྒྱལ་ཕྲན་ཆུང་ཆུང་མང་པོ་ཕྱོགས་གཅིག་ཏུ་བསྒྲིལ་བའི་ཡ་མ་ཐ་ཨི་ཁོ་ཀུ་( Yamataikoku)ཞེས་པའི་རྒྱལ་ཕྲན་ཆེན་པོ་ཞིག་ཆགས་ནའང་། དུས་རབས་གསུམ་པའི་མཐའ་ལ་རྒྱལ་ཕྲན་དེ་མེད་པར་མངོན། དུས་རབས་བཞི་པའི་མགོ་ཙམ་ལ་ཡ་མ་ཐོ་( Yamato)གྲགས་པའི་རྒྱལ་ཁབ་ཅིག་ཡུལ་འདིར་ཐོག་མར་དབུ་བརྙེས་པས་རྒྱལ་ཁབ་ཅིག་གི་དབྱིབས་ཐོན་པ་དང་། སྐབས་དེར་རྒྱ་ནག་དང་ཁོ་རེ་ཡའི་དབར་དམག་འཐབ་ལན་མང་བྱུང་བས་ཡུལ་དེ་གཉིས་ནས་མི་མང་པོ་ཞིག་ཡ་མ་ཐོའི་རྒྱལ་ཁབ་ལ་བྲོས་བྱོལ་དུ་འབྱོར་འདུག་ལ། ཡུལ་འདིའི་ཤེས་རིག་དང་། ལམ་ལུགས། ཅ་ལག་མང་པོ་ཞིག་རྒྱ་ནག་ཡུལ་ནས་བླངས་པར་བཤད།ཡུལ་དེར་ཡ་མ་ཐོའི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་དབྱིབས་ཐོན་རྗེས། ཤཱོ་ཐོ་ཁུ་ཐ་ཨི་ཤིའི་(Shotoku taishi)དུས་རབས་སྟོད་སྨད་དང་། ཧེ་ཨི་ཨང་( Heian )དུས་རབས། ཁ་མ་ཁུ་རའི་(Kamakura)དུས་རབས། ན་རའི་( Nara)དུས་རབས། ལྷོ་བྱང་གཞུང་དང་མུ་རོ་མ་ཆི་( Muromachi )དང་དམག་གི་དུས་རབས། ཐོ་ཁུ་རྒ་ཝའི་( Tokugawa)དུས་རབས། མེ་ཨི་རྗི་( Meiji)དུས་རབས། ཐ་ཨི་ཤཱོ་( Taisho)དང་ཤཱོ་ཝའི་( Shawa)དུས་རབས་སོགས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས«ཉི་ཧོང་ཆོས་འབྱུང་ཕྱོགས་བསྡུས»སུ་གསལ་ལོ། ། ཆོས་འབྱུང་དེའི་ནང་དུ་གོང་གསལ་ཉི་ཧོང་གི་ལོ་རྒྱུས་ལས་གཞན་བོད་དུ་སླེབས་པའི་ཉི་ཧོང་པ་སྐོར་ཞིག་གི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱང་ཐོར་རེ་བ་ཞིག་གསལ་[1]མོད། ཁོ་བོས་གཤམ་དུ་གླེང་འདོད་པའི་མི་སྣ་དེའི་སྐོར་ལ་ནི་ཚིག་ཟུར་ཙམ་ཡང་གླེང་བརྗོད་བྱས་པ་མ་མཐོང་།
འོན་ཀྱང་། «ཏཱ་ལའི་བླ་མ་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པ་མཆོག»ཅེས་པའི་དེབ་ཀྱི་གླེང་བརྗོད་དུ་དུས་རབས་དགུ་པའི་ནང་ཐང་དང་བོད་གཉིས་དབར་ལ་ས་མཚམས་ཀྱི་རྩོད་རྙོག་བྱུང་བ་དེ་ལ་བརྟེན་ནས་དམག་འཁྲུག་བྱུང་སྐབས། བོད་ཀྱི་བཙན་པོས་རྒྱ་ནག་ཐང་གི་རྒྱལ་སར་བོད་ཀྱི་སྐུ་ཚབ་མངགས་གཏོང་བྱས་ཤིང་། སྐབས་དེར་ཉི་ཧོང་གི་གོང་མ་ཀཱ་མུས་(Kammu)ཀྱང་ཁོང་གི་སྐུ་ཚབ་ཀཱངྷོ་ནོ་མཱ་རུས་(Kadonomaru)རྒྱ་ནག་ཏུ་ནང་ཆོས་སློབ་གཉེར་དང་། གཞུང་འབྲེལ་འཛུགས་ཆེད་མངགས་གཏོང་བྱས་འདུག སྐུ་ཚབ་དེས་རྒྱ་ནག་ཐང་དང་གཞུང་འབྲེལ་འཛུགས་པའི་ཞོར་དུ་བོད་ལ་སོགས་པའི་རྒྱལ་ཁབ་གཞན་གྱི་སྐུ་ཚབ་དང་མཇལ་འཕྲད་བྱས་རྗེས། ཁོང་རང་ཡུལ་དུ་ལོག་ནས་གོང་མར་ཐང་གི་རྒྱལ་སར་ཤ་ཞེན་མེད་པའི་བློན་པོས་ཁེངས་ཤིང་། ཕྱི་ཚུལ་གཤིས་སྤྱོད་ངན་པའི་བོད་རིགས་ཀྱིས་བསྐོར་བ། ཞི་ལྷོད་ཀྱི་གོ་སྐབས་གཅིག་ཀྱང་མེད་པར་ཟིང་འཁྲུག་གི་གནས་སུ་ལྷུང་བ་སོགས་མདོར་ན་སྐབས་དེའི་ཐང་གི་རྒྱལ་སའི་གནས་སྟངས་འགྲེལ་བརྗོད་ཀྱི་སྙན་ཐོ་ཞིག་ཕུལ་ཡོད་པ་དེ་ནི་ཉི་ཧོང་པས་བོད་རིགས་ལ་དོ་སྣང་བྱུང་བའི་ཐོག་མ་དེ་ཡིན་ཚུལ་བྲིས་ཡོད་[2]པ་རེད། ཁོ་བོས་སྙན་ཐོ་དེ་གང་དུ་གསལ་མིན་ཐད་ལ་རྩོལ་བ་མ་བྱས་མོད། དུས་རབས་དགུ་པ་ནས་ཉི་ཤུ་པའི་བར་དུ་ཉི་བོད་གཉིས་ཀྱི་དབར་ལ་འབྲེལ་བ་བྱུང་ཡོད་མེད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་འབྲེལ་ཡོད་ཀྱི་ཡིག་ཆ་ཁག་ཏུ་ཞིབ་ཏུ་བཙལ་ནའང་ད་ཕན་ལག་སོན་མ་བྱུང་།
ལར་ནས་ཉི་ཧོང་གི་མཁས་པ་འགའ་ཤས་ཀྱིས་ཉི་ཧོང་མི་རིགས་ཁག་ཅིག་བོད་ནས་ཡོང་སྐོར་གྱི་དེབ་དང་རྩོམ་ཡིག་བྲིས་ཡོད་ཚུལ་ལས་འཕྲོས་ཏེ། ཉི་ཧོང་སྐད་ཀྱི་བྱ་ཚིག་ནང་དུ་བོད་ཀྱི་བྱ་ཚིག་མང་པོ་ཡོད་པ་མ་ཟད། ཉི་ཧོང་གི་གྲངས་ཀ་གཅིག་ནས་བཅུ་བར་སྒྲ་འབོད་སྟངས་ཧ་ལམ་བོད་དང་གཅིག་མཚུངས་ཡིན་[3]ཚུལ་སོགས་གླེང་བ་བདེན་པ་ཡིན་མིན་གང་ལྟར་ཡང་། དུས་རབས་བཅུ་དགུ་པའི་ནང་ཨིན་ཇི་བ་དང་། ཨུ་རུ་སུའི་མི། ཨ་རི་བའི་མིས་གྲུ་གཟིངས་བཏང་ནས་ཞི་བདེ་རྒྱ་མཚོ་དབུས་ཀྱི་གླིང་ཕྲན་དུ་ཡོད་པའི་ཡུལ་ཁམས་དེར་འབྱོར་ཞིང་། དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་ནང་བོད་མིའང་ཉི་ཧོང་གི་ས་ཐོག་ཏུ་བསླེབས་ཡོད། ཉི་ཧོང་གི་མི་ལྷ་སར་འབྱོར་དུས་ནི་དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་སྟོད་ཙམ་ཡིན་པས་ནུབ་གླིང་གི་མི་བོད་དུ་འབྱོར་དུས་དང་བསྡུར་ན་ལོ་ངོ་མང་པོ་ཞིག་འགོར་མེད། འོན་ཀྱང་། སྐབས་དེར་ཉི་ཧོང་པ་སྐོར་ཞིག་སླེབས་པ་དེར་རྐྱེན་བྱས་ཏེ་བོད་ཉིའི་བར་ལ་ནང་ཆོས་དང་། སྲིད་དོན་སོགས་ཀྱི་ཐད་ནས་འབྲེལ་ལམ་ལེགས་པོ་བྱུང་ཡོད་པས། རྩོམ་ཡིག་འདིའི་ནང་དུ་དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་སྟོད་ཙམ་ལ་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་ས་ལྷ་སར་འབྱོར་བའི་ཉི་ཧོང་པ་དག་ལས་ཡཱ་སི་ཇི་རོ ཡ་ཇི་མའི( Yasujiro Yajima )སྐོར་དམིགས་བསལ་གྱིས་གླེང་འདོད་བྱུང་། ཁོང་ནི་ཕྱི་གླིང་པ་ཞིག་ཡིན་ནའང་ལྷ་སར་སླེབས་ནས་བོད་ཀྱི་དམག་དཔོན་གྱི་གོ་གནས་བཞེས་པ་དང་། ལྷག་པར་དུ་རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པ་ཆེན་པོ་མཆོག་གི་སྐུ་སྲུང་མདའ་དཔོན་དུའང་བསྡད་མྱོང་ཞིག་ཡིན་པའི་ཆ་ནས་བཤད་ན་ཁོང་གི་སྐོར་འབྲི་རིན་མེད་པ་ཞིག་ག་ལ་ཡིན་མོད། ད་ཕན་བོད་ཡིག་ཏུ་ཡཱ་སི་ཇི་རོ ཡ་ཇི་མའི་སྐོར་འཁོད་པའི་རྩོམ་ཡིག་གོ་རིམ་ཚང་བ་ཞིག་ཧ་ལམ་ཡོད་པ་མ་མཐོང་བས། གཤམ་དུ་ཁོ་བོས་ཉི་ཧོང་པ་འདིའི་སྐོར་ངོ་སྤྲོད་ཀྱི་ཚུལ་དུ་མདོར་བསྡུས་ཤིག་གླེང་རྒྱུ་ཡིན།

ཉི་ཧོང་པ་བོད་དུ་འབྱོར་ཚུལ།

སྤྱི་ལོ་༡༩༡༡ལོར་ཡཱ་སི་ཇི་རོ ཡ་ཅི་མ་ལྷ་ས་འབྱོར་ཡོད་ལ། ཁོང་ཇི་ལྟར་སླེབས་པའི་སྐོར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཞིབ་ཕྲ་འོག་ཏུ་ཞུ་རྒྱུ་ཡིན་མོད། ཁོང་ལྷ་སར་མ་འབྱོར་བའི་སྔོན་ལ་ཉི་ཧོང་པའི་བཙུན་པ་གསུམ་ལོ་ཤས་ཀྱི་སྔོན་ནས་འབྱོར་ཟིན་ཡོད་པས་ཁོང་ནི་བོད་དུ་འབྱོར་བའི་ཉི་ཧོང་གི་མི་སྔ་ཤོས་དེ་མིན།
སྐབས་འདིར་ཁོང་གི་སྐོར་མ་ཞུས་པའི་སྔོན་ལ། ཉི་ཧོང་པའི་མི་གཞན་པ་སྐོར་ཞིག་བོད་དུ་འབྱོར་བའི་གནས་ཚུལ་མདོར་བསྡུས་ཤིག་གླེང་ན། «ཉི་ཧོང་ཆོས་འབྱུང་ཕྱོགས་བསྡུས»སུ་སྤྱི་ལོ་༡༨༩༩ཟླ་བ་དང་པོའི་ནང་བཙུན་པ་ཀ་བ་སྒུ་ཅི་ཨེ་ཀེ་(Ekai Kawaguchi) རྡོ་རྗེ་གླིང་ནས་ཕེབས་ཐོན་གྱིས་ལ་དྭགས་བརྒྱུད་རྗེས། ལོ་དེའི་ཟླ་བ་བདུན་པའི་ནང་ལྷ་སར་འབྱོར་ཏེ་སེ་ར་གདན་སར་ལོ་གཅིག་ཙམ་རིང་སློབ་གཉེར་མཛད་ཡོད་ཅིང་། ཁོང་གསང་བའི་ཐོག་བོད་དུ་འཛུལ་ཞུགས་གནང་བས་ཉེན་ཁ་ཞིག་བྱུང་བ་དང་། དེ་ལ་བརྟེན་ནས་ལན་གཅིག་རྒྱ་གར་དུ་བྲོས་བྱོལ་མཛད་དགོས་བྱུང་ནའང་། རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པ་ཆེན་པོ་མཆོག་གིས་ཁོང་བོད་དུ་ཡོང་ཆོག་པའི་བཀའ་ཁྲོལ་གནང་སྟེ་ཡང་བསྐྱར་བོད་དུ་ཕེབས་པ་དང་། བོད་དུ་ཕེབས་པའི་ཉི་ཧོང་གི་མི་སྔ་ཤོས་དེ་ཁོང་ཡིན་པར་གླེང་ཡོད།[4] འོན་ཀྱང་། སྤྱི་ལོ་༡༨༩༩ལོའི་གཡས་གཡོན་དུ་ཀ་བ་སྒུ་ཅི་ཨེ་ཀེ་རྡོ་རྗེ་གླིང་དུ་བཞུགས་ཏེ་བྷང་གྷལ་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་བོད་རིག་པའི་མཁས་པ་ཤརཏ་ཅནྡྲའི་(Babu Sarat Chandra Das)མདུན་ནས་བོད་ཡིག་དང་ཨིན་ཡིག་སྦྱངས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཡོད་པ་མ་གཏོགས། སྤྱི་ལོ་༡༨༩༩ལོར་ལྷ་སར་ཕེབས་པའི་གནས་ཚུལ་མི་གསལ།
«མི་ཚེའི་བྱུང་བ་བརྗོད་པ»དང་།[5] ཕྱི་སྐད་དུ་ཡོད་པའི་རྩོམ་ཡིག་ཁག་ཅིག་ཏུ་ཁོང་བོད་དུ་ཕེབས་པའི་ལོ་ནི་སྤྱི་ལོ་༡༩༠༡ཡིན་ཞེས་བྲིས་འདུག་[6]ནའང་། «ཏཱ་ལའི་བླ་མ་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པ་མཆོག»ཏུ་སྤྱི་ལོ་༡༩༠༠ལོའི་ཟླ་བདུན་པའི་ནང་ཀ་བ་སྒུ་ཅི་ཨེ་ཀེ་ལྷ་སར་འབྱོར་ཡོད་ཅིང་། སྐབས་དེར་གོང་ས་སྐྱབས་མགོན་ཆེན་པོ་སྐུ་སྙུང་ཡོད་པའི་སྐབས་དང་འཁེལ་ཚུལ་གསུངས་འདུག[7] «ཏཱ་ལའི་བླ་མ་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པ་མཆོག»ཅེས་པའི་དེབ་འདིའི་རྩོམ་པ་པོ་ནི་ཉི་ཧོང་པ་ཞིག་རེད་ལ། སྤྱི་ལོ་༡༩༡༢ལོར་ལྷ་སར་འབྱོར་ཞིང་། སྐབས་དེའི་གནས་ཚུལ་ལ་རྒྱུས་མངའ་ཆེན་པོ་ཡིན་པས། ཀ་བ་སྒུ་ཅི་ཨེ་ཀེ་ལྷ་སར་འབྱོར་བའི་ལོ་དང་ཟླ་ཚེས་བཙུན་པ་ཏོ་ཀོན ཏ་ཏས་(Tokan Tada)གསུངས་པ་དེ་བདེན་སྙམ་སྐྱེས་སོ།།
ལོ་དེའི་སྤྱི་ཟླ་༡༢པའི་ནང་ན་རི་ཏ ཡ་སི་ཏི་རུས་(Narita Yasuteru)རྒྱ་རིགས་ཡིན་ཁུལ་གྱིས་རྒྱ་མི་ཅང་ལན་གཡོས་ཟེར་བར་མིང་བརྫུས་ནས་ལྷ་སར་འབྱོར་ཡོད་ཅིང་། སྤྱི་ལོ་༡༩༠༥ལོར་པེ་ཅིན་གཡུང་ཧྭོ་དགོན་གྱི་མཁན་པོ་ཨ་ཀྱ་ཧོ་ཐོག་ཐུ་དང་། སེ་རའི་མཁན་པོ་འོད་ཟེར་རྒྱ་མཚོ་གཉིས་ཀྱི་རོགས་རམ་འོག་བཙུན་པ་ཨེན་ག གཏེ་ར་མོ་ཏོ་(Enga Teramota)ཡང་ལྷ་སར་འབྱོར་འདུག ཞྭ་སྒབ་པ་ལྟར་ན། ཉི་ཧོང་ནང་པའི་བླ་ཆེན་ཀོ་ཇུའུ་ ཨོ་ཀྲ་ནིས་(Kozui Otani)ཀྱིས་རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པ་མཆོག་ལ་མཇལ་བཅར་ཞུས་ཏེ་ཉི་བོད་གཉིས་ནང་པའི་ཆོས་ཀྱིས་འབྲེལ་བ་ཡག་པོ་ཡོང་སྐོར་ཞུས་ཡོད་ལ། ཕན་ཚུན་སློབ་གཉེར་བ་གཏོང་རྒྱུའི་བཀའ་མོལ་གནང་སྐབས་ཀྱི་སྐད་སྒྱུར་མཁན་ནི་བཙུན་པ་ཨེན་ག ཏེ་ར་མོ་ཏོ་ཡིན་པ་རེད།[8]
དེ་ནས་སྤྱི་ལོ་ ༡༩༡༢ལོར་ཉི་ཧོང་ནས་ཚ་སྤྲུལ་རིན་པོ་ཆེའི་ལྷན་དུ་བཙུན་པ་ཏོ་ཀོན ཏ་ཏ་དང་། ཨའོ་ཀོ བུན་ཀྱོ་(Aoki Bunkyo)གཉིས་རྒྱ་གར་དུ་འབྱོར་ནས་ཀ་སྦུག་ཁུལ་དུ་རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པར་མཇལ་ཁ་ཞུས་ཡོད་ཅིང་། རྒྱལ་དབང་མཆོག་གིས་ཁོང་གཉིས་བོད་དུ་འགྲོ་ཆོག་པའི་བཀའ་འཁྲོལ་གནང་ཡོད། ཨའོ་ཀོ བུན་ཀྱོས་ལོ་གཉིས་དང་ཕྱེད་ཀའི་རིང་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་ཆོས་ལུགས་དང་། རྒྱལ་རབས། སུམ་རྟགས་སོགས་སྦྱངས་ཏེ་ཉི་ཧོང་དུ་ཕྱིར་ལོག་བྱས། ཁོང་གིས་ཐོག་ཀྱོ་ཞེས་པའི་མཐོ་རིམ་སློབ་གྲྭའི་བོད་ཡིག་དགེ་རྒན་གནང་འདུག་ཅིང་། བོད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་སྐོར་གྱི་དེབ་གཅིག་དང་། བོད་ཀྱི་རིག་གཞུང་ལ་གསར་དུ་ཉམས་ཞིབ་ཅེས་པའི་དེབ་ཅིག་ཀྱང་བརྩམས་ཡོད་པར་གྲགས། ཏོ་ཀོན ཏ་ཏས་རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པར་སྲིད་དོན་གྱི་ཕྱོགས་ནས་ཕྱག་རོགས་གནང་ཡོད་ལ། ཁོང་ནི་དགེ་བཤེས་དམ་བཅའ་འཇོག་མཁན་གྱི་ཉི་ཧོང་པ་དང་པོ་དེའང་རེད། སྐབས་འདིར་ཕྱོགས་གཞན་ཞིག་གླེང་བར་འདོད་པ་ནི། འབྲས་སྤྱི་བློན་ཆེན་སཱར་ ཆེལ་སེ་ འབེལ་ (Sir Charles Bell) གྱིས་ཁོང་ནི“བོད་ཀྱི་མི་དམངས་ཀྱིས་གདན་འདྲེན་ཞུས་ནས་ལྷ་ས་ལ་འགྲོ་མཁན་གྱི་ཡུ་རོབ་པ་ཐོག་མ་”དེ་ཡིན་སྐོར་བྲིས་པ་དེར། སྐུ་ཞབས་འཇམ་དབྱངས་ནོར་བུས་ཁོང་གིས་ཕལ་ཆེར་དེའི་སྔོན་དུ་རྒྱལ་བ་རིན་པོ་ཆེས་ཉི་ཧོང་གི་བཙུན་པ་ཏོ་ཀོན ཏ་ཏ་དང་ཨའོ་ཀོ བུན་ཀྱོ་གཉིས་ལྷ་སར་ལྟ་སྐོར་དང་གནས་སྡོད་ཀྱི་ཆེད་དུ་སྐད་བཏང་བ་དེ་ཤེས་ཀྱི་མེད་ཚུལ་དང་། ད་དུང་དམག་མི་ཟུར་པ་དང་ཏཱོ་ཀྱོའི་དམག་མིའི་མཐོ་སློབ་ཀྱི་དགེ་རྒན་ཡཱ་སི་ཇི་རོ ཡ་ཇི་མ་སྐད་བཏང་བ་ཤེས་ཀྱི་མེད་སྐོར་བྲིས་ཏེ་གསལ་བཤད་ཅིག་ཀྱང་གནང་ཡོད་[9]པ་རེད།
གང་ལྟར། བར་སྐབས་དེ་དང་དེའི་ཕྱིས་སུ་ད་དུང་ཡང་ཉི་ཧོང་གི་མི་དཔེར་ན། བཙུན་པ་ཏོ་ཀོན ཏ་ཏ་དང་། ནོ་མོ་ཏོ ཛན་ཛོ( Nomoto Jinzo) ནི་ཤི་ཀཱ་ཝ ཨེ་ཆི་ཛོ( NishiKawa Ichizo)སོགས་ཀྱང་ལྷ་སར་འབྱོར་འདུག་མོད། སྐབས་དེར་ལྷ་སར་སླེབས་པའི་ཉི་ཧོང་པ་ཚོས་བོད་དུ་ཕྱག་ལས་ག་རེ་གནང་མིན་གྱི་སྐོར«ཏཱ་ལའི་བླ་མ་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པ་མཆོག»དང་། «ཉི་ཧོང་ཆོས་འབྱུང་ཕྱོགས་བསྡུས» «མི་ཚེའི་བྱུང་བ་བརྗོད་པ»བཅས་སུ་གསལ་བས་འདིར་ཞུ་རྒྱུ་མིན་ནའང་། ཉི་ཧོང་པ་འདི་དག་གི་ལོ་རྒྱུས་ལ་བལྟས་ན། ཁོང་ཚོ་མི་ཉུང་བ་ཞིག་དཔེ་རྙིང་འཚོལ་སྒྲིབ་དང་ནང་ཆོས་སློབ་གཉེར་དུ་ཕེབས་ཤིང་། རེ་ཟུང་བོད་ཀྱི་སྲིད་དོན་གྱི་གནས་ཚུལ་རྟོག་ཞིབ་ཆེད་གསལ་ཉུལ་བའི་ཚུལ་གྱིས་ལྷ་སར་སླེབས་འདུག ཉི་ཧོང་པ་ཡཱ་སི་ཇི་རོ ཡ་ཇི་མ་ནི་བོད་དུ་འབྱོར་བའི་ཉི་ཧོང་པ་གཞན་དག་དང་མི་འདྲ་བར་རྒྱལ་ཁམས་འགྲིམ་མཁན་གྱི་འགྲུལ་བཞུད་པ་རེད་ལ། ལྷ་སར་བསླེབས་ནས་ནང་ཆོས་སློབ་གཉེར་དང་སྲིད་དོན་གྱི་ཕྱོགས་ནས་ཕྱག་ལས་ཅི་ཡང་མ་གནང་བར། གློ་བུར་དུ་བོད་ཀྱི་དམག་དཔོན་དང་རྒྱལ་དབང་བཅུ་གསུམ་པ་ཆེན་པོ་མཆོག་གི་སྐུ་སྲུང་མདའ་དཔོན་དུ་བསྡད་མྱོང་མཁན་ཞིག་རེད།

ཡཱ་སི་ཇི་རོ ཡ་ཇི་མ་ནི་སུ་ཡིན།

ཡཱ་སི་ཇི་རོ ཡ་ཇི་མ་ནི་སྤྱི་ལོ་༡༨༨༢ལོའི་ཟླ་༨པའི་ཚེས་༢༣ཉིན་གྷན་མཱ་(Gunma) ཞེས་པའི་ཆ་ཤས་ཡིན་པའི་ཨིས་སེ་ཟ་ཁེའུ་(Isesaki)ཞེས་པའི་གྲོང་ཁྱེར་དུ་འཁྲུངས། དམའ་འབྲིང་གི་སྐབས་སུ་སློབ་གྲྭར་འགྲོ་མཚམས་བཞག་སྟེ་ཨུ་རུ་སུ་དང་འཇར་པན་གྱི་དམག་འཁྲུག་ཁྲོད་དུ་ཞུགས་ཤིང་། དམག་འཁྲུག་གི་ཁྲོད་དུ་གསེར་གྱི་རྟགས་མའི་བྱ་དགའ་ཡང་བཞེས་འདུག སྤྱི་ལོ་༡༩༠༦ལོར་ཁོང་ཏོ་ཡ་མ་(Toyama)ཞེས་པའི་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་རལ་གྲི་གཡུག་རྩལ་སློབ་གྲྭར་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་དུ་ཕྱིན། བར་སྐབས་དེར་ཀ་བ་སྒུ་ཅིས་(Kawaguch)བྲིས་པའི་ཡུལ་སྐོར་ཟིན་ཐོ་གྲགས་ཅན་ཞིག་ཡོད་པ་ལ་བརྟེན་ནས་ཨེ་ཤེ་ཡའི་རྒྱལ་ཁམས་སུ་འགྲུལ་བསྐྱོད་བྱེད་རྒྱུའི་དམ་བཅའ་བྱས་ཤིང་། སྐབས་དེ་ནས་བཟུང་ཁོང་གིས་བོད་མི་རྫུན་བཟོ་བྱེད་ཕྱིར་སྐྲ་རིང་པོའང་བཞག་འདུག
སྤྱི་ལོ་༡༩༠༨ལོར་ཁོང་རྒྱལ་ས་ཌོག་ཁྱོར་ཕྱིན་ཏེ་ཨིས་ཟ་བོ ཚི་ཙེས་(Isao Tsutsui) བཙུགས་པའི་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་ཚོགས་ནང་ཞུགས་ཤིང་། ཁོང་གིས་ཨེ་ཤེ་ཡ་འཕྲེད་བརྒལ་འགྲུལ་བཞུད་བྱེད་པའི་མི་སྣ་འཚོལ་བསྡུ་བྱས། ཨེན་ག གཏེ་ར་མོ་ཏོ་བོད་དུ་བསྐྱོད་པར་དར་ཁྱབ་ཆེ་བའི་གླེང་གཞི་ཆགས་ཡོད་པས་མི་སུམ་ཅུ་ལྷག་གིས་ཁོང་ལ་མོས་མཐུན་བྱུང་།
སྤྱི་ལོ་༡༩༠༨ལོར་ཁོང་ཉི་ཧོང་དང་ཁ་བྲལ་ཏེ། རྒྱ་ནག་གི་གྲོང་ཁྱེར་ཧྲང་ཧེ་དང་། ཅཱ་རྔན། ནན་ཅིན། པེ་ཅིན་སོགས་བརྒྱུད་དེ་མཐར་ཁྲིན་ཏུར་འབྱོར་ཞིང་། ཡུལ་དེ་ནས་བོད་དུ་འགྲོ་བར་སྟ་གོན་བཏིངས་ནའང་ཁྲིན་ཏུའི་ས་མཚམས་ནས་རེ་ཞིག་བོད་དུ་འགྲོ་བར་ཆོག་མཆན་ཐོབ་མི་འདུག སྤྱི་ལོ་༡༩༡༠ལོའི་སྟོན་ཁར་ལོ་གཅིག་གི་སྔོན་ལ་ཅཱ་རྔན་ནས་འཕྲད་མྱོང་བའི་བཙུན་པ་ཨེ་དབྱངས (Eyang) ལ་སླར་ཡང་ཐུག་ཅིང་། བཙུན་པ་དེ་ཇ་ཚོང་རྒྱག་མཁན་སྐོར་ཞིག་དང་མཉམ་དུ་ལྷ་སར་འགྲོ་བ་མཁྱེན་ཚོར་བྱུང་བས། ཁོང་གིས་ཇ་ཚོང་རྒྱག་མཁན་གྱི་འགོ་པ་དེར་རང་ཉིད་སོག་པོ་ཞིག་ཏུ་བརྗིས་ཏེ་ཁོང་ཚོ་དང་མཉམ་དུ་བོད་དུ་འགྲོ་ཆོག་པའི་རེ་བ་ཞུས་འདུག ཚོང་དཔོན་གྱིས་ཁོང་གི་ལག་ན་མེ་མདའ་ཞིག་ཡོད་པ་དེ་ལ་རྐྱེན་བྱས་ཏེ་ཁོང་ནི་ཚོང་པ་སྐོར་ཚོ་དེའི་ཉེན་སྲུང་མི་སྣ་ཡིན་པའི་ཟོལ་གྱིས་མཉམ་དུ་ཁྲིད་ཡོད་ཅིང་། སྤྱི་ལོ་༡༩༡༡ལོའི་ཟླ་༣པའི་ཚེས་༤ཉིན་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་ས་ལྷ་སར་འབྱོར། ཁོང་ནི་ལྷ་སར་འབྱོར་བའི་ཉི་ཧོང་པ་བཞི་པ་དེ་ཡིན་པ་རེད་ལ། ཉི་ཧོང་གི་མི་གཞན་པ་དེ་དག་རྒྱ་གར་བརྒྱུད་ནས་བོད་དུ་སླེབས་ཤིང་། ཁོང་ནི་ཟི་ཁྲོན་བརྒྱུད་དེ་ལྷ་སར་འབྱོར་བའི་ཉི་ཧོང་གི་མི་ཐོག་མ་དེ་ཡིན། ཞྭ་སྒབ་པས་ཡ་ཇི་མ་མདོ་སྟོད་བརྒྱུད་ཆུ་གླང་༡༩༡༣ལོར་ལྷ་སར་འབྱོར་ཚུལ་ཞིག་གསུངས་ཡོད་[11]མོད། སྤྱི་ལོ་༡༩༡༣ལོར་ཁོང་འབྲས་ལྗོངས་བརྒྱུད་དེ་ལྷ་སར་འབྱོར་ཚུལ་གསལ་པོ་རེད།
ཡཱ་སི་ཇི་རོ ཡ་ཇི་མ་ལྷ་སར་འབྱོར་ནས་ཅང་མ་འགོར་བར་རྒྱ་ནག་གི་དཔོན་རིགས་ཚོས་ཁོང་ནི་ནག་ཚོང་རྒྱག་མཁན་ཞིག་ཏུ་འཁྲུལ་ཡོད་ཅིང་། ཁོང་གིས་དེ་ལ་གཡོལ་ཆེད་ཟླ་གཅིག་ཙམ་གྱི་རྗེས་སུ་བོད་ཀྱི་ལྷོ་ལམ་དེད་ནས་འབྲས་ལྗོངས་དང་། དེ་ནས་ཀ་ལི་ཀ་ཏར་ཕྱིན་ཏེ་གྲུ་གཟིངས་ལ་བསྡད་དེ་སྤྱི་ལོ་༡༩༡༢ལོའི་ཟླ་༣པའི་ནང་ཉི་ཧོང་དུ་ཕྱིར་ལོག་གནང་འདུག
ཁོང་ཉི་ཧོང་དུ་འབྱོར་ནས་ལས་དོན་ཚོགས་ཆུང་ཞིག་ལ་རེ་བ་ཞུས་ཏེ་ཡང་བསྐྱར་བོད་དུ་འགྲོ་བར་རོགས་དངུལ་བསླངས་པ་དེ་ངལ་བ་འབྲས་མེད་དུ་གྱུར་ནའང་། སྐབས་དེར་ཁོང་ཀ་བ་ཞིས་མ ནཱ་ནེ་བ་(Kawashima Naniwa)ཞུ་བ་ཞིག་ལ་ཐུག་ཡོད་པ་དང་། ཁོང་ནི་མན་ཇུ་དང་སོག་པོ་གཉིས་ཀྱི་རང་བཙན་ཆེད་ཕྱག་ལས་གནང་མཁན་ཞིག་ཡིན་ཅིང་། ཁོང་གིས་ཡཱ་སི་ཇི་རོ ཡ་ཇི་མར་རོགས་དངུལ་བཏང་ནས་བོད་ཀྱི་གནས་ཚུལ་མཁོ་སྤྲོད་བྱེད་པར་རེ་བ་བཏོན་ཡོད། དེ་ལ་བརྟེན་ནས་ཁོང་གྲུ་གཛིངས་ལ་བསྡད་དེ་རྒྱ་གར་དུ་འབྱོར་ཞིང་། ཀ་སྦུག་ཁུལ་དུ་ཉི་ཧོང་ནས་ཡིན་པའི་བཙུན་པ་ཨའོ་ཀོ བུན་ཀྱོ་དང་ཏོ་ཀོན ཏ་ཏ་གཉིས་ལའང་ཐུག་འཕྲད་བྱུང་འདུག སྤྱི་ལོ་༡༩༡༣ལོའི་ཟླ་༧པའི་ཚེས་༢༣ཉིན་ཁོང་འབྲས་ལྗོངས་བརྒྱུད་དེ་ལྷ་སར་འབྱོར་ཞིང་། དེ་མ་ཐག་ཁོང་གིས་བོད་གཞུང་གི་གནད་ཡོད་མི་སྣར་ཐུག་འཕྲད་ཀྱིས་ཉི་ཧོང་དང་བོད་གཉིས་ཀྱི་བར་ལ་འབྲེལ་ལམ་ཞིག་འཛུགས་པར་རྩོལ་བ་གནང་ནའང་། སྐབས་དེར་བོད་གཞུང་ནི་སྲིད་དོན་གྱི་རྙོག་དྲ་ཆེན་པོ་ཞིག་གི་རྗེས་སུ་ཁེལ་ཡོད་པས་ཉི་ཧོང་དང་མཉམ་དུ་གཞུང་འབྲེལ་འཛུགས་པར་དོ་སྣང་གནང་མེད། དེ་ནས་ཁོང་གིས་ལོ་གཉིས་རིང་ཚོང་ལས་གཉེར་ནས་ལྷ་སར་བསྡད་པ་དང་། ལོ་གཉིས་ཀྱི་རྗེས་སུ་ཡཱ་སི་ཇི་རོ ཡ་ཇི་མས་ལྷ་སའི་ས་ཁྲ་ཞིག་བྲིས་པར་བརྟེན་ནས་དམག་སྤྱི་ཚ་རོང་དགྲ་འདུལ་ལ་འབྲེལ་བ་བྱུང་འདུག དམག་སྤྱི་ཚ་རོང་གིས་རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པར་ངོ་སྤྲོད་གནང་བས། རྒྱལ་དབང་མཆོག་གིས་ཁོང་བོད་དམག་གི་སློབ་སྟོན་པར་བདམས་ཤིང་། རིམ་གྱིས་རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པའི་སྐུ་སྲུང་མདའ་དཔོན་དུ་བསྡད་ཡོད། ཁོང་ལྷ་སར་བསྡད་པའི་རིང་རྒྱ་གར་ཨིན་གཞུང་གིས་ཡཱ་སི་ཇི་རོ ཡ་ཇི་མ་ལྷ་ས་ནས་ཕྱིར་ཕུད་གཏོང་དགོས་སྐོར་དང་། ཁོང་ནི་ཉི་ཧོང་གཞུང་གིས་མངགས་པའི་གསང་ཉུལ་བ་ཞིག་ཡིན་པར་དོགས་པའང་ཟོས་ཡོད།[10]
ཁོང་ལྷ་སའི་ཚོང་པ་ཞིག་གི་བུ་མོ་ཞིག་ལ་གཉེན་སྒྲིག་བྱས་ཏེ། མ་འགྱངས་པར་ཁོང་གཉིས་ལ་བུ་ཞིག་སྐྱེས་འདུག འདི་འདྲའི་གནས་ཚུལ་སྔར་ཡང་བྱུང་མྱོང་ཡོད་པ་འདི་ལྟར། དུས་རབས་བཅོ་བརྒྱད་པའི་ནང་ཨིན་ཇིའི་སྐུ་ཚབ་ཇོར་རྗེ བྷོ་གལ (George Bogle) བོད་དུ་ཡོང་སྟེ་བོད་མོ་བདེ་ཆེན་ལ་གཉེན་སྒྲིག་བྱས་ཏེ་བུ་མོ་གཉིས་སྐྱེས་ཡོད་པ་དང་། ཁོང་ནི་ཉེ་རབས་ལོ་རྒྱུས་ནང་བོད་མོ་ཞིག་དང་བཟའ་ཟླ་སྒྲིག་མཁན་གྱི་ནུབ་གླིང་པ་དང་པོ་རེད། དེ་ནས་ཨིན་གཞུང་འབྲས་སྤྱི་བློན་ཆེན་ སར་ བྷེ་སེལ་ གྷོལ་ཌིའང་(Sir Basil Gould )བོད་དུ་སླེབས་རྗེས་ཁམས་མོ་རིན་ཆེན་ལྷ་མོ་ཟེར་བ་ཞིག་ལ་གཉེན་སྒྲིག་བྱས་ཤིང་། ཕྱིས་སུ་ཁོང་བཟའ་ཟླ་གཉིས་ཨིན་ཇིའི་ལུང་པར་གནས་སྤོར་བྱས་རྗེས། རིན་ཆེན་ལྷ་མོས«ང་ཚོ་བོད་མི»ཞེས་པའི་དེབ་ཅིག་བྲིས་ཏེ་པར་སྐྲུན་བྱས་ཡོད་ལ། ཁོ་མོའི་དུར་སྒམ་ད་དུང་ཡང་ཡུལ་དེའི་དུར་ཁྲོད་ཅིག་ན་མཐོང་རྒྱུ་ཡོད་པའི་གནས་ཚུལ་ཐོས་བྱུང་། གང་ལྟར་ཡང་། སྤྱི་ལོ་༡༩༡༨ལོའི་ཟླ་༡༠པའི་ནང་ཡཱ་སི་ཇི་རོ ཡ་ཇི་མས་རང་གི་བཟའ་ཟླ་དང་བུ་གཉིས་འཁྲིད་དེ་ཉི་ཧོང་དུ་ཕྱིར་ལོག་བྱས། ༡༩༢༣ལོར་བཟའ་ཟླ་ཚེ་ལས་འདས་པར་མ་ཟད། ཁོང་གི་བུ་ཡང་རྒྱལ་སྤྱིའི་དམག་ཆེན་ལ་ཞུགས་ནས་དམག་སར་གྲོངས་པས། ཁོང་གི་ཚེ་མཇུག་གི་ལོ་ཟླ་དེ་དག་ནི་སྤྲོ་སྣང་ལྡན་པ་ཞིག་མིན་པར་བཤད་ཅིང་། སྤྱི་ལོ་༡༩༦༣ལོའི་༢པའི་ཚེས་༢༣ཉིན་ཁོང་ཡང་མཆིན་ནད་ཅིག་ལ་རྐྱེན་བྱས་ཏེ་གྲོངས་འདུག་ལ། སྐབས་དེར་ཁོང་དགུང་ལོ་བརྒྱད་ཅུ་ཡིན་པ་རེད།
ཁོང་གི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཐད་ལ་ཆིན་ཡིན་ཀྲང་གིས་ཉི་ཧོང་གི་སྐད་དུ་བརྩམས་པའི«ཉི་ཧོང་དང་བོད་ཀྱི་འབྲེལ་བའི་ལོ་རྒྱུས་སྟེ། ཉེ་རབས་ཀྱི་འཇར་པན་དང་ཀྲུང་གོའི་བོད»ཅེས་པ་དང་། ཆན་ཐེན་ཧོང་ཡན་གྱིས་བརྩམས་པའི«འཛམ་གླིང་སྒང་དུ་དངུལ་མེད་པའི་འགྲུལ་བཞུད་པ་ཧྲི་ཏོ་པོ་ཀྲི་ལང་།» ཁྲང་ཙི་ཧེ་མེས་བརྩམས་པའི«འཇར་པན་གྱི་ཉེན་འཇུག་དང་མྱུལ་དཔྱད»སོགས་ཡོད་པ་མཐོང་ནའང་། ཁོ་བོས་ཉི་སྐད་མི་ཤེས་པས་གོང་གི་དེབ་དེ་དག་བཀླགས་ནས་ཡཱ་སི་ཇི་རོ ཡ་ཇི་མའི་ལོ་རྒྱུས་རྒྱས་པར་ཞུ་བའི་གོ་སྐབས་མ་ཐོབ་བོ། །

བོད་ཀྱི་དམག་དཔོན་དུ་གྱུར་པ།

སྤྱི་ལོ་༡༩༡༣ལོར་ཡཱ་སི་ཇི་རོ ཡ་ཇི་མ་ཐེངས་གཉིས་པར་ལྷ་སར་འབྱོར་སྐབས། རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པ་མཆོག་རྒྱ་གར་ནས་ཕྱིར་བོད་དུ་ཕེབས་མ་ཐག་ཡིན་ལ། ཁོང་གིས་ཕྱི་ཡུལ་གྱི་གནས་སྟངས་སོགས་ལ་གཞིགས་ཏེ་བོད་འདི་སྟོབས་ཆེན་གྱི་རྒྱལ་ཁབ་ཅིག་ཏུ་བསྒྱུར་བར་ཐོག་མར་བོད་དམག་གི་སྒྲིག་འཛུགས་སླར་སྒྲིག་བྱ་རྒྱུར་དགོངས་པ་བཞེས་ཡོད་པ་དང་། སྐབས་དེར་ཁོང་གིས་ཉི་ཧོང་དམག་གིས་ཨུ་རུ་སུ་ཕམ་ཉེས་སུ་བཏང་ཡོད་པར་བརྟེན་ཉི་ཧོང་ནི་དཔེར་མཚོན་ལེགས་པོ་ཞིག་ཏུ་དགོངས་འདུག
ཡང་གཅིག་བཤད་ན། «ཏཱ་ལའི་བླ་མ»ཞེས་པའི་དེབ་ཏུ་གསལ་བར་གཞིགས་ན། རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པར་ཡཱ་སི་ཇི་རོ ཡ་ཇི་མ་ངོ་སྤྲོད་བྱེད་མཁན་ནི་བོད་ཀྱི་དམག་སྤྱི་ཆེ་བ་ཚ་རོང་ཟླ་བཟང་དགྲ་འདུལ་ཡིན་པ་ཤེས་ཐུབ་ཅིང་། སྤྱི་ལོ་༡༩༡༥ལོར་རྒྱལ་དབང་མཆོག་གིས་ཡཱ་སི་ཇི་རོ ཡ་ཇི་མ་བོད་དམག་སློབ་སྟོན་ཞུ་རྒྱུའི་རེ་སྐུལ་ཞུས་འདུག སྔར་རྒྱལ་མཆོག་བཅུ་གསུམ་པ་ཆེན་པོ་མཆོག་རྒྱ་ནག་པེ་ཅིན་དུ་བཞུགས་རིང་། ཁོང་ཉི་ཧོང་གི་པེ་ཅིན་གཞུང་ཚབ་མི་སྣར་མཇལ་འཕྲད་དུ་བཅར་ཏེ་སྲིད་དོན་དང་འབྲེལ་བའི་སྐོར་ལ་གསུང་གླེང་གནང་ཡོད་པ་དང་། གཞུང་ཚབ་པ་དེ་དག་གིས་བོད་ཀྱི་དམག་མིར་དྲག་པོའི་དམག་སྦྱོང་སློབ་དགོས་པའི་ལམ་སྟོན་དང་འབྲེལ་ཏེ། ཉི་ཧོང་གི་འཕྲུལ་མདའ་ཐོན་གསར་ཁ་ཤས་ཀྱང་སྤྱན་འབུལ་ཞུས་ཡོད་པས། རྒྱལ་དབང་མཆོག་ལ་མཚོན་ན་ཉི་ཧོང་གི་དམག་དོན་གྱི་སྐོར་གསར་པ་ཅི་ཡང་མིན།
སྐབས་དེར། ཡཱ་སི་ཇི་རོ ཡ་ཇི་མས་རྒྱལ་དབང་མཆོག་གི་བཀའ་དང་ལེན་གྱིས་བོད་ཀྱི་དམག་དཔོན་དུ་བཞུགས་ནའང་། བོད་དམག་རྣམས་ཀྱིས་དམག་སྦྱོང་གསར་པ་དངོས་གཞི་མ་ཚུགས་གོང་ལ་ལམ་ལུགས་གང་ཞིག་ལག་བསྟར་བྱ་དགོས་མིན་གྱི་ཐད་དགོངས་ཚུལ་མི་འདྲ་བ་བྱུང་བས། བོད་གཞུང་གིས་ཨིན་ཇུ་དང་། ཨུ་རུ་སུ་གཉིས་ཀྱི་ལམ་ལུགས་ཀྱང་ལག་བསྟར་བྱ་རྒྱུའི་ཐག་གཅོད་བྱས་ཏེ། རྒྱ་གར་གྱི་ཨིན་ཇིའི་དམག་སྦྱོང་ལ་རྒྱུས་མངའ་ཡོད་པའི་སྐུ་ཞབས་སར་རྡར་ལེགས་ལྡན་གྱིས་སྔར་རྒྱའི་དམག་སྒར་ཡོད་པའི་ས་གནས་སུ་ཨིན་ལུགས་ལྟར་དམག་སྦྱོང་སྤྲད་པ་དང་། ཕྱི་སོག་ནས་ཡིན་པའི་བསྟན་པ་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་བསྟན་རྒྱས་གླིང་བླ་བྲང་ཆགས་ཡུལ་གྱི་ཐང་དུ་དམག་སྦྱོང་སྦྱོང་བརྡར་སྤྲད་འདུག ཡཱ་སི་ཇི་རོ ཡ་ཇི་མས་ནོར་གླིང་ཕོ་བྲང་གི་རྒྱབ་ངོས་སུ་ཡོད་པའི་དམག་སྒར་གསར་པའི་བོད་དམག་རྣམས་ལ་དམག་སྦྱོང་སྤྲད་ཡོད་པས། བོད་དམག་རྣམས་ལ་ཨིན་ཇི་དང་། ཨུ་རུ་སུ། ཉི་ཧོང་བཅས་ཀྱི་དམག་སྦྱོང་ལམ་ལུགས་ཀྱི་སྦྱོང་བརྡར་ཐོབ་ཡོད་ཡོངས་གྲགས་ཡིན་ནའང་། སྲེག་ཤིང་བློ་བཟང་དོན་གྲུབ་ཀྱིས་སྐབས་དེར་རྒྱའི་དམག་སྦྱོང་ཡང་སྤྲད་ཚུལ་ཞིག་བྲིས་འདུག [12]
མཚམས་འདིར་གཞན་ཞིག་ཞུ་རྒྱུ་ཡོད་པ་ནི། སྐབས་དེར་ལྷ་སར་བཞུགས་པའི་ཨའོ་ཀོ བུན་ཀྱོས་ཉི་ཧོང་གི་དམག་མིའི་ལག་དེབ་བོད་ཡིག་ཏུ་ཕབ་བསྒྱུར་གྱིས་ཡཱ་སི་ཇི་རོ ཡ་ཇི་མ་ལ་རོགས་རམ་གནང་ཡོད་ལ། བོད་ཀྱི་རྒྱལ་དར་གྱི་དཀྱིལ་དུ་ཡོད་པའི་གངས་རིའི་རྩེ་ནས་ཉི་མ་ཤར་བའི་འོད་ཟེར་དེའི་བློ་འདོན་པ་དམག་དཔོན་ཡཱ་སི་ཇི་རོ ཡ་ཇི་མ་རེད་ཟེར་མཁན་ཡོད་ལ། ལར་ནས་བཙུན་པ་ཨའོ་ཀོ བུན་ཀྱོ་རེད་གླེང་མཁན་ཡོད་མོད། ཁོ་བོས་རེ་ཞིག་བརྗོད་གཞི་འདིའི་སྐོར་གླེང་སློང་བྱེད་འདོད་མ་བྱུང་།
འོན་ཀྱང་། ཕྱིས་སུ་ཀ་དང་སྐུ་སྲུང་དམག་སྒར་ནས་བོད་དམག་ན་གཞོན་སྐོར་ཞིག་རྒྱ་གར་དུ་ཕྱིན་ཏེ་ཨིན་ཇིའི་དམག་རྩེད་ལོ་ཤས་རིང་སློབ་སྦྱོང་བྱས་རྗེས་ཕྱིར་བོད་དུ་ལོག་མ་ཐག བོད་ཀྱི་དམག་སྒར་ཁག་ཏུ་ཨིན་ཇིའི་དམག་རྩལ་བསླབས་ཏེ་ཨིན་ཇིའི་དམག་རྩེད་ཀྱི་ལམ་ལུགས་ཤིག་བཟོས་པས། ཨུ་རུ་སུ་དང་། ཉི་ཧོང་གི་དམག་སྦྱོང་ལམ་ལུགས་དེ་མེད་པར་བཟོས་ཡོད། བོད་ཀྱི་དམག་དཔོན་སར་རྡར་ལེགས་ལྡན་ལ་ཛ་སག་གི་གོ་གནས་ཀྱང་སྩལ་ཡོད་པ་དང་། ཕྱིས་སུ་སྲིད་སྐྱོང་སྟག་བྲག་རིན་པོ་ཆེ་དང་། དམག་སྤྱི་ཆེ་བ་བཀའ་བློན་མདོ་མཁར་བ་ཕུན་ཚོགས་རབ་རྒྱས། དམག་སྤྱི་ཆུང་བ་ཛ་སག་མཁེ་སྨད་བསོད་ནམས་དབང་འདུས་སོགས་ཀྱིས་ཨིན་ཇིའི་དམག་རྩེད་ལམ་ལུགས་དེའི་བརྡ་དང་ཐ་སྙད་མཁས་དབང་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་མཆོག་ལ་བསྒྱུར་དུ་བཅུག་ནས་གཏན་འཁེལ་གནང་འདུག་[13] ལ། རཀ་རས་བྲིས་པའི་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་རྣམ་ཐར་དུའང་ལོ་རྒྱུས་དེ་ལྟར་གསལ་ལོ། །
རྒྱལ་དབང་མཆོག་རྒྱ་གར་ནས་ཕྱིར་ཕེབས་རྗེས་བོད་དམག་འཕེལ་རྒྱས་བཏང་བ་དང་ཆབས་ཅིག་དམག་མིའི་ཆས་གོས་དང་། དམག་རྩེད། དར་ཆ། གོ་མཚོན་སོགས་ཀྱང་འགྱུར་བ་ཆེན་པོ་བཏང་ཞིང་། སྐབས་དེར་བོད་དམག་གི་དམག་ཆས་ནི་ཧིན་ངྷུ་དང་ཨིན་ཇིའི་དམག་མིའི་དམག་གོས་དང་འདྲ་བར་རས་ས་མདོག་གི་སྟོད་ཐུང་སྨད་ཐུང་དང་། ལྷམ་འཇུར་ཏ། ཞྭ་མོ་ཐུག་ཁོག་དང་ཀེབ་ཞྭ་ཡིན་ནའང་། ཕྱིས་སུ་སྲིད་སྐྱོང་སྟག་བྲག་གི་སྐབས་སུ་ཀ་དང་སྐུ་སྲུང་དམག་སྒར་མ་གཏོགས་དམག་སྒར་ཚང་མ་རིམ་པས་བོད་ཆས་ལ་བསྒྱུར་ཏེ་སྣམ་ས་མདོག་གི་ཕྱུ་པ་གོང་བར་རྣམ་རྒྱ་ཐིག་གི་རྒྱན་ཅན། ཞྭ་མོ་དབྱར་ཁ་ཕྱིང་ཞྭ་མདོག་ཅན། དགུན་ཞྭ་འཕྱི་བའི་པགས་པའི་ནང་སྦྱར་གྱི་དམག་ཞྭ། ལྷམ་བོད་བཟོས་ཤོལ་ཙེ་སྣམ་བུ་ས་མདོག་གི་ཡུ་ཅན་བཅས་ལ་བསྒྱུར་འདུག[14]
སྐབས་དེའི་བོད་དམག་གི་གནས་ཚུལ་དང་། གོ་ལག དམག་རྩེད། དམག་དར་སོགས་དང་། དེ་བཞིན་དུ་ཉེ་རབས་བོད་ཀྱི་དམག་སྤྱི་ཁང་དང་། དེའི་དཔལ་འབྱོར་གྱི་ཡོང་འབབ། སྒྲིག་གཞི། འགན་དབང་སོགས་སྡིང་བྱ་ཚེ་རིང་རྡོ་རྗེས་བརྩམས་པའི‘‘ཉེ་རབས་ཀྱི་བོད་དམག་དང་བོད་ལྗོངས་དམག་སྤྱི་ཁང་གི་སྐོར་སོགས་འབྲེལ་ཡོད་འགའ་ཞིག’’ཅེས་པའི་རྩོམ་ཡིག་ནང་གསལ་བས། ཁོ་བོས་འདིར་བསྐྱར་དུ་མ་བཟླས་སོ། །

སྐུ་སྲུང་མདའ་དཔོན་གྱི་གོ་གནས་བཞེས་པ།

ཡཱ་སི་ཇི་རོ ཡ་ཇི་མའི་བཞུགས་གནས་ནི་ཐོག་མར་དམག་སྤྱི་ཚ་རོང་གི་བཞུགས་ཤག་གི་ཉེ་འགྲམ་ཞིག་ཏུ་གོ་སྒྲིག་ཞུས་ཡོད་ཚོད་འདུག་ནའང་། བོད་དམག་གི་སྒྲིག་འཛུགས་ཆ་ཚང་ཨིན་ལུགས་ལྟར་བྱས་རྗེས། ཁོང་གིས་རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པའི་སྐུ་སྲུང་དམག་དཔོན་གྱི་གོ་གནས་བཞེས་པ་ལ་བརྟེན་ནས། ཁོང་གི་བཞུགས་གནས་ཀྱང་ནོར་གླིང་དུ་གནས་སྤོར་བྱས་ཤིང་། རྒྱལ་དབང་མཆོག་གང་དུ་ཕེབས་ནའང་མེད་དུ་མི་རུང་བའི་སྐུ་འཁོར་ཞིག་ཏུ་གྱུར་འདུག མན་ཇུ་རྒྱལ་རབས་གོང་མ་ཆན་ལུང་གི་དུས་མཇུག་ཏུ་མདའ་དཔོན་རེའི་མངའ་འོག་ཏུ་དམག་མི་ལྔ་བརྒྱ་རེ་གཏན་འབེབས་བཟོས་པར་གྲགས་མོད། རྒྱལ་དབང་བཅུ་གསུམ་པ་མཆོག་གི་དུས་སུ་མདའ་དཔོན་ཁག་གཅིག་ལ་དམག་གྲངས་གཅིག་སྟོང་དང་། སྤྱིར་བཏང་མདའ་དཔོན་རེ་རེའི་འོག་ཏུ་དམག་གྲངས་ལྔ་བརྒྱ་རེ་ཉུང་མཐའ་ཡང་ཡོད་པར་བཤད།[15] སྲེག་ཤིང་བློ་བཟང་དོན་གྲུབ་ཀྱིས་བརྩམས་པའི‘‘དེ་སྔའི་བོད་དམག་ཀ་དང་སྐུ་སྲུང་དམག་སྒར་གྱི་སྒྲིག་སྲོལ་དང་རང་ཉིད་སྐུ་སྲུང་རུ་དཔོན་བྱེད་མུས་སུ ༡༩༥༩ ལོའི་ཟིང་འཁྲུག་ལངས་པའི་འབྲེལ་ཡོད་གནད་དོན་འགའ་ཞིག’’ཅེས་པའི་རྩོམ་ཡིག་དེའི་ནང་དུ་སྐབས་དེའི་སྐུ་སྲུང་དམག་མི་དང་འབྲེལ་བའི་ལོ་རྒྱུས་ཁ་གསལ་ཅིག་བྲིས་ཡོད་པ་མཐོང་བྱུང་།
ནོར་གླིང་དུ་ཡོད་པའི་དམག་སྒར་དེའི་དཀྱིལ་དུ་རྒྱལ་དབང་མཆོག་གི་གཟིམས་ཆུང་དང་། ཚོམས་ཆེན། ནང་མ་སྒང་སོགས་ཡོད་པ་དང་། གཡས་གཡོན་གཉིས་སུ་མདའ་དཔོན་གཉིས་དང་། རུ་བརྒྱ་ཡན་གྱི་ལས་ཤག མཐའ་སྐོར་དུ་དམག་གི་དཀྱུས་མ་ཤོང་ཐུབ་པའི་སྡོད་ཁང་སོགས་ཡོད་ལ། སྔར་སྐུ་སྲུང་དམག་སྒར་དུ་རྒྱལ་བའི་གཟིམས་ཆུང་ཡོད་པ་དེའི་ནང་རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པ་ཆེན་པོ་མཆོག་གིས་ཕྱི་རྒྱལ་མི་སྣ་མཇལ་འཕྲད་གནང་གི་ཡོད་ནའང་། ཡཱ་སི་ཇི་རོ ཡ་ཇི་མས་རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པའི་ཐུགས་དགོངས་ལྟར་ནོར་གླིང་དུ་ཡོད་པའི་དམག་སྒར་དེ་ཉི་ཧོང་གི་ལུགས་ལྟར་གསར་རྒྱག་བྱས་འདུག[16]
ཁོང་ལྷ་སར་བཞུགས་སྐབས་གཞུང་ཞབས་སྐྱ་བོའི་ལུགས་སྲོལ་ལྟར་སྐྲ་ལྕོག་བརྒྱབ་པ་དང་། མཛད་སྒོ་ཁག་ལ་གཞུང་ཞབས་སྤྱི་བྱིངས་ལྟར་ཕེབས་ཀྱི་ཡོད་པར་གྲགས་ལ། སྤྱིར་བཏང་གཞུང་ཞབས་ཤོད་སྐོར་ཚོའི་སྤ་ཅོག་ཚོན་རྩི་དམར་པོ་ཡིན་རུང་ཁོང་གིས་དམིགས་བསལ་ཐོག་སྤ་ལྕོག་གི་ཚོན་རྩི་སེར་པོ་རྒྱག་རྒྱུའི་གཏན་འབེབས་གནང་ཚུལ་བྲིས་པ་མཐོང་ནའང་། «བོད་ཀྱི་དམག་སྤྱི་ཆེ་བ་ཚ་རོང་ཟླ་བཟང་དགྲ་འདུལ»གྱི་དེབ་ཏུ་ཉི་ཧོང་གི་དགེ་རྒན་དམག་དཔོན་ཡ་ཇི་མའི་ཐུགས་གཤིས་ཁྱད་མཚར་ཞིག་ཡོད་པ་ནི། ཁོ་རང་ཡང་གཞུང་ཞབས་སྤྱི་མཚུངས་ལྟར། དབུ་ལ་དབུ་ལྕོག་བསྐྱོན་གནང་རྒྱུར་ཧ་ཅང་ཐུགས་མཉེས་པོ་གནང་སྟེ། དབུ་ལྕོག་བསྐྱོན་ཆོག་པའི་སྙན་སེང་ཞུས་དོན་ལྟར་དོན་སྨིན་སོན་པ་བྱུང་ནའང་། གཞུང་ཞབས་པ་སྤྱི་མཚུངས་ཀྱི་དབུ་ལྕོག་གི་རྩེ་དམར་རས་དེ་ལྟར་མ་ཡིན་པར། ཁོང་དམིགས་བསལ་གྱི་དབུ་ལྕོག་གི་རྩེར་རས་སེར་པོ་བཏང་ན་འཐུས་རྒྱུ་ཞེས་པའི་བཀའ་ཕེབས་ཐོན་ལྟར། བོད་ལ་བཞུགས་རྒྱུན་རིང་དབུ་ལྕོག་བསྐྱོན་ཐོག་གཞུང་གི་མཛད་སྒོ་ཁག་ལ་གཞུང་ཞབས་པ་སྤྱི་མཚུངས་ལྟར་བཅར་གྱི་ཡོད་ཚུལ་བྲིས་ཡོད་[17]པ་རེད།
བློ་ཕམ་པ་ཞིག་ལ། རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པ་མཆོག་ལོ་གསུམ་རིང་ཕྱི་མི་ཐོན་ཅིང་མཇལ་བཅར་ཡང་མི་གནང་བར་སྐུ་མཚམས་སུ་བཞུགས་བཞག་མཛད་སྐབས། ཁོང་མདའ་སྲུང་དམག་དཔོན་གྱི་ལས་གནས་ལས་གནས་དབྱུང་བཏང་འདུག ཁོ་བོས་སྐབས་དེའི་ལོ་རྒྱུས་གསལ་ཙམ་ཤེས་འདོད་ཀྱིས་ཕུར་བུ་ལྕོག་ཡོངས་འཛིན་སྤྲུལ་སྐུ་ཐུབ་བསྟན་བྱམས་པ་ཚུལ་ཁྲིམས་བསྟན་འཛིན་གྱིས་མཛད་པའི«རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པ་ཐུབ་བསྟན་རྒྱ་མཚོའི་རྣམ་ཐར»སྟོད་སྨད་གཉིས་ལ་མཇལ་མོད། རྣམ་ཐར་འདིའི་ནང་དུ་ཡཱ་སི་ཇི་རོ ཡ་ཇི་མའི་སྐོར་གྱི་ཚིག་ཟུར་ཙམ་ཡང་བྲིས་པ་མ་མཐོང་བས། མཁས་དབང་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱིས་རྣམ་ཐར་དེའི་ནང་དུ་སྲིད་ཕྱོགས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཅི་ཡང་མེད་པར་གཟིགས་ནས་གསུང་སྐད་ཐོར་བ་ཐུགས་ཁག་མི་འདུག་སྙམ་པའི་ཚོར་སྣང་ཞིག་ཀྱང་འགོག་མེད་དུ་སྐྱེས་སོང་།
ཡང་གཅིག་བཤད་ན། ཚ་རོང་དབྱངས་ཅན་སྒྲོལ་དཀར་གྱིས་བརྩམས་པའི་ཚ་རོང་གི་ལོ་རྒྱུས་དེའི་ནང་དུ་ཡཱ་སི་ཇི་རོ ཡ་ཇི་མར་ཐུགས་དོགས་ག་རེ་ཡོད་མེད་ཆ་མ་རྟོགས་པས། ཁོང་གི་ལྕམ་དང་ཨ་ཝ་བཅས་པ་ཉི་ཧོང་ལ་ཕྱིར་ལོག་གནང་དགོས་བྱུང་བ་རེད་[18]ཅེས་གསལ་ནའང་། ཏོ་ཀོན ཏ་ཏས་རྒྱལ་དབང་མཆོག་སྐུ་མཚམས་སུ་བཞུགས་སྐབས་མི་འགའ་བྱུས་བཏོན་ཏེ་ཁོང་ལས་གནས་ལས་གནས་དབྱུང་བཏང་བ་དེ་ནི། ཡ་ཇི་མར་སྐུ་སྲུང་དམག་དཔོན་གྱི་གོ་གནས་ཐོབ་ཡོད་པར་ཨིན་གཞུང་གི་ལྟ་ཚུལ་ཅི་འདྲ་ཡོང་མིན་ཐད་བོད་གཞུང་གི་དཔོན་རིགས་འགས་འཇིགས་སྣང་བྱེད་ཀྱི་ཡོད་པ་དེ་ནི་ཁོང་ལས་གནས་ནས་གནས་དབྱུང་གཏོང་དགོས་པའི་རྒྱུ་མཚན་གཙོ་བོ་ཞིག་ཡིན་[19]ཚུལ་གསུངས་ཡོད། རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པ་མཆོག་སྐུ་མཚམས་སུ་མ་བཞུགས་པའི་སྔོན་ལ། རྒྱ་གར་ཨིན་གཞུང་གིས་ཡཱ་སི་ཇི་རོ ཡ་ཇི་མ་བོད་ནས་འགྲོ་དགོས་པའི་སྙན་གསེང་ཞུས་ཡོད་ནའང་། ཁོང་གིས་གསན་བཞེས་གནང་མེད་པ་དེ་ལ་བལྟས་ན། ཨིན་གཞུང་གིས་བརྒྱུད་སྐུལ་བྱས་ཏེ་བོད་གཞུང་གི་དཔོན་རིགས་ཚོས་གནས་དབྱུང་བཏང་བ་གསལ་པོ་རེད་འདོད།
ཁོང་མདའ་སྲུང་དམག་དཔོན་གྱི་ལས་གནས་ལས་གནས་དབྱུང་བཏང་བ་ཙམ་དུ་མ་ཟད། ཕྱིས་སུ་དམག་སྤྱི་ཚ་རོང་ཡང་བོད་ཀྱི་དམག་དཔོན་ལས་གནས་དབྱུང་བཏང་ཡོད་ལ། དེ་བཞིན་ཀ་དང་དམག་མི་དང་སྐུ་སྲུང་དམག་མིའི་དབར་ལ་རྩོད་རྙོག་བྱུང་བས་ཛ་སག་ལེགས་ལྡན་གྱིས་ཀྱང་རྩ་དགོངས་ཞུ་དགོས་བྱུང་བ་དང་། ད་དུང་སྐུ་སྲུང་དམག་རྩེད་དགེ་རྒན་མེ་འཇར་པདྨ་ཅན་རྡ་( Major Pema Chanda )ཞུ་བ་དེ་ཡང་རྒྱ་གར་དུ་ཕེབས་འདུག་པས། སྐབས་དེའི་ལོ་རྒྱུས་ལ་བལྟས་ན་བོད་ཀྱི་དམག་དོན་གྱི་ཕྱོགས་ནས་འགལ་འཛོལ་དང་འཐུས་ཤོར་མང་པོ་བྱུང་འདུག
དེ་ལ་འདིར་མཇུག་ཏུ་ཞུ་རྒྱུ་ཞིག་ཡོད་པ་ནི། ཡཱ་སི་ཇི་རོ ཡ་ཇི་མ་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་ས་ལྷ་སར་ཧ་ལམ་ལོ་བདུན་བཞུགས་ཤིང་། དེའི་རིང་བོད་ཀྱི་དམག་དཔོན་དང་། སྐུ་སྲུང་མདའ་དཔོན་དུ་བཞུགས་པ་རེད། ལྷག་པར་དུ་ཁོང་ནི་རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པའི་ཕྱི་གླིང་པ་སཱར་ ཆེལ་སི་ འབེལ་དང་། རྡོ་རྗེ་ཡིབ་ལྟ་བུའི་གྲོགས་པོ་ཡིན་ལ། རྒྱལ་དབང་མཆོག་གིས་བསྟན་སྲིད་བདེ་ཐབས་སུ་རླབས་ཆེན་གྱི་མཛད་འཕྲིན་མང་དག་ཅིག་བསྐྱངས་པ་ཀུན་གྱིས་མཁྱེན་གསལ་ལྟར་ལགས་ཤིང་། མཛད་འཕྲིན་དེ་དག་བསྐྱངས་སྐབས་གང་ཉིད་ཀྱི་ཞབས་འབྲིང་བོད་མི་དྲག་གྲས་རྣམས་གཙོས་པའི་ཕྱི་གླིང་པ་འདི་ལྟ་བུའང་ཉི་མ་མེ་གྲོགས་སུ་གྱུར་པར་འདོད། མདོར་ན། དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་སྟོད་དུ་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་ས་ལྷ་སར་འབྱོར་བའི་ཉི་ཧོང་པ་ཡཱ་སི་ཇི་རོ ཡ་ཇི་མ་གཙོ་བོར་གྱུར་པའི་ཉི་ཧོང་པ་གཞན་དག་གིས་ཀྱང་བོད་ལ་གནོད་པའི་ཕྱག་ལས་ཅི་ཡང་གནང་མེད་ལ། ཉི་ཧོང་པ་འདི་དག་ལ་བརྟེན་ནས་ད་དུང་ཡང་ཉི་བོད་གཉིས་ཀྱི་མཛའ་འབྲེལ་གྱི་ཆུ་བོ་མཚམས་མ་ཆད་པར་བཞུར་གྱིན་ཡོད་པ་ལགས་སོ། །

དཔྱད་ཡིག

[1] ཉི་ཧོང་ཆོས་འབྱུང་ཕྱོགས་བསྡུས། ཨཱ་ཙཱརྱ་ཚུལ་ཁྲིམས་སྐལ་བཟང་དང། ཐ་ཆི་ཁ་ཝ་མུ་ས་ཤི་གཉིས་ཀྱིས་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་ཞུས། རྒྱལ་སྤྱིའི་ནང་པའི་ཚོགས་པ་ནས་འགྲོ་གྲོན་བཏང་སྟེ་པར་དུ་བསྐྲུན། ཧ་མ་མ་ཚུ། ཉི་ཧོང་། ༡༩༧༧ ཤོག་གྲངས་༧༦-༧༧
[2] ཏཱ་ལའི་བླ་མ་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པ་མཆོག ཊོ་ཀན་ཊཱ་དྷཱ་ཡིས་བརྩམས། བསྟན་འཛིན་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་བོད་འགྱུར་ཞུས། བོད་ཀྱི་དཔེ་མཛོད་ཁང་། ༢༠༡༡ ཤོག་གྲངས་ X (སྒྱུར་པ་པོའི་གཏམ་ནང་གསལ)
[3] མི་ཚེའི་བྱུང་བ་བརྗོད་པ། སྟག་ལྷ་ཕུན་ཚོགས་བཀྲ་ཤིས། བོད་ཀྱི་དཔེ་མཛོད་ཁང་། པོད་གསུམ་པ། ༡༩༩༥ ཤོག་གྲངས་ ༡༣
[4] ཉི་ཧོང་ཆོས་འབྱུང་ཕྱོགས་བསྡུས། ཨཱ་ཙཱརྱ་ཚུལ་ཁྲིམས་སྐལ་བཟང་དང། ཐ་ཆི་ཁ་ཝ་མུ་ས་ཤི་གཉིས་ཀྱིས་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་ཞུས། རྒྱལ་སྤྱིའི་ནང་པའི་ཚོགས་པ་ནས་འགྲོ་གྲོན་བཏང་སྟེ་པར་དུ་བསྐྲུན། ཧ་མ་མ་ཚུ། ཉི་ཧོང་། ༡༩༧༧ ཤོག་གྲངས་༧༦
[5] མི་ཚེའི་བྱུང་བ་བརྗོད་པ། སྟག་ལྷ་ཕུན་ཚོགས་བཀྲ་ཤིས། བོད་ཀྱི་དཔེ་མཛོད་ཁང་། པོད་གསུམ་པ། ༡༩༩༥ ཤོག་གྲངས་ ༨
[6] (1) http://www.tsemrinpoche.com/tsem-tulku-rinpoche/downloads/ekai-kawaguchi-three-years-in-tibet.html (2) http://www.np.emb-japan.go.jp/history/ekai.html
[7] ཏཱ་ལའི་བླ་མ་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པ་མཆོག ཊོ་ཀན་ཊཱ་དྷཱ་ཡིས་བརྩམས། བསྟན་འཛིན་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་བོད་འགྱུར་ཞུས། བོད་ཀྱི་དཔེ་མཛོད་ཁང་། ༢༠༡༡ ཤོག་གྲངས་ ༨༤
[8] སྲིད་དོན་རྒྱལ་རབས། གླེགས་བམ་གཉིས་པ། ཞྭ་སྒབ་པ་དབང་ཕྱུག་བདེ་ལྡན། ཀ་བློན་སྦུག་ཞྭ་སྒབ་ཤག ༡༩༧༦ ཤོག་གྲངས། ༡༤༦
[9] http://www.jamyangnorbu.com/blog/2008/07/19/black-annals-goldstein-the-negation-of-tibetan-history-part-i-tris/
[10] སྲིད་དོན་རྒྱལ་རབས། གླེགས་བམ་གཉིས་པ། ཞྭ་སྒབ་པ་དབང་ཕྱུག་བདེ་ལྡན། ཀ་བློན་སྦུག་ཞྭ་སྒབ་ཤག ༡༩༧༦ ཤོག་གྲངས། ༢༢༨
[11] Le Dernier Dalai lama , Micheal Harris goodman, Claire Lumiere, 1986 , P, 129
[12] བོད་ཀྱི་རིག་གནས་ལོ་རྒྱུས་དཔྱད་གཞིའི་རྒྱུ་ཆ་བདམས་བསྒྲིགས། སྤྱིའི་འདོན་ཐེངས་བཅུ་བདུན་པ། ༡༩༩༤ ཤོག་གྲངས་ ༢༥༠
[13] བོད་ཀྱི་རིག་གནས་ལོ་རྒྱུས་དཔྱད་གཞིའི་རྒྱུ་ཆ་བདམས་བསྒྲིགས། ། པོད་དྲུག་པ། སི་ཁྲོན་དཔེ་སྐྲུན་ཚོགས་པ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༩ ཤོག་གྲངས་ ༤༠༥-༤༠༦
[14] བོད་ཀྱི་རིག་གནས་ལོ་རྒྱུས་དཔྱད་གཞིའི་རྒྱུ་ཆ་བདམས་བསྒྲིགས། པོད་དྲུག་པ། སི་ཁྲོན་དཔེ་སྐྲུན་ཚོགས་པ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༩ ཤོག་གྲངས་ ༤༠༥
[15] བོད་ཀྱི་རིག་གནས་ལོ་རྒྱུས་དཔྱད་གཞིའི་རྒྱུ་ཆ་བདམས་བསྒྲིགས། པོད་དྲུག་པ། སི་ཁྲོན་དཔེ་སྐྲུན་ཚོགས་པ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༩ ཤོག་གྲངས་ ༤༠༣
[16] མི་ཚེའི་བྱུང་བ་བརྗོད་པ། སྟག་ལྷ་ཕུན་ཚོགས་བཀྲ་ཤིས། བོད་ཀྱི་དཔེ་མཛོད་ཁང་། པོད་གསུམ་པ། ༡༩༩༥ ཤོག་གྲངས་༡༡
[17] བོད་ཀྱི་དམག་སྤྱི་ཆེ་བ་ཚ་རོང་ཟླ་བཟང་དགྲ་འདུལ། ཚ་རོང་དབྱངས་ཅན་སྒྲོལ་དཀར་གྱིས་བརྩམས། ལྡི་ལིར་ཆ་མན་ཨིན་ཏྲར་པིར་སེ་ཁང་ནས་པར་དུ་བསྐྲུན། ༢༠༠༤ ཤོག་གྲངས་ ༤༢-༤༣
[18] བོད་ཀྱི་དམག་སྤྱི་ཆེ་བ་ཚ་རོང་ཟླ་བཟང་དགྲ་འདུལ། ཚ་རོང་དབྱངས་ཅན་སྒྲོལ་དཀར་གྱིས་བརྩམས། ལྡི་ལིར་ཆ་མན་ཨིན་ཏྲར་པིར་སེ་ཁང་ནས་པར་དུ་བསྐྲུན། ༢༠༠༤ ཤོག་གྲངས་ ༤༢-༤༣
[19] ཏཱ་ལའི་བླ་མ་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པ་མཆོག ཊོ་ཀན་ཊཱ་དྷཱ་ཡིས་བརྩམས། བསྟན་འཛིན་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་བོད་འགྱུར་ཞུས། བོད་ཀྱི་དཔེ་མཛོད་ཁང་། ༢༠༡༡ ཤོག་གྲངས་༦༦