འཇམ་དབྱངས་ནོར་བུས་ཕྱོགས་སྒྲིག་བྱས། དགེ་འདུན་གྱིས་བསྒྱུར།
༼རྩོམ་ཡིག་འདིར་འཁོད་པའི་པར་རིས་དང་དཔེ་དེབ། དེ་བཞིན་གནས་ཚུལ་དང་ཚིག་རིས་ཚུན་ལ་དཔྱད་ཞིབ་བྱེད་པའམ་ཐུགས་དྭོགས་མཆིས་ཚེ། www.jamyangnorbu.com བརྒྱུད་ནས་དབྱིན་ཡིག་གི་མ་ཕྱི་ལ་གཟིགས་རོགས། དགེ་འདུན་རབ་གསལ་གྱིས་བསྒྱུར།༽
ལས་འགན་སྒྲུབ་བཞིན་པའི་རྒྱལ་ཁབ།
༡༩༥༠ ལོར་རྒྱ་དམར་གྱིས་བཙན་འཛུལ་མ་བྱས་པའི་གོང་དུ། བོད་ནི་ཆ་ཚང་བའི་ཐོག་ནས་ལས་འགན་སྒྲུབ་བཞིན་པ་དང་རང་བཙན་གྱི་རྒྱལ་ཁབ་ཅིག་རེད། འདིས་རང་གི་ཁྱིམ་མཚེས་གང་ལའང་ཉེན་ཁ་མི་སྤྲོད་ཅིང་། ལོ་ནས་ལོ་བསྟུད་དེ་ཕྱིའི་རོགས་རམ་ལ་མ་བརྟེན་པར་རང་གི་མི་སེར་འཚོ་སྐྱོང་འཐུས་ཤོར་མེད་པར་བྱས་ཡོད། བོད་ཀྱིས་རྒྱལ་ཁབ་གཞན་དང་རྒྱལ་སྤྱིའི་སྒྲིག་འཛུགས་གང་ལ་ཡང་བུ་ལོན་ཆགས་པ་མེད། རྗེས་ལུས་དང་ཆོས་ལྡན་རྒྱལ་ཁབ། དེང་རབས་དམངས་གཙོ་བཅས་མིན་ན་ཡང་། བོད་ཀྱིས་རང་གི་མཐའ་མཚམས་ནང་ཁུལ་དུ་ཁྲིམས་ལུགས་སྟངས་འཛིན་བྱས་ཡོད་ཅིང་། རྒྱལ་ཁབ་གཞན་གྱི་ལྷན་དུ་བཞག་པའི་གྲོས་མཐུན་དང་ཆིངས་ཡིག་ཁག་གཟབ་ནན་གྱིས་ལག་བསྟར་བྱས་ཡོད། གཅན་གཟན་དང་ཁོར་ཡུག་གི་ཐད་ནས་ཡུལ་ཁྲིམས་བཟོས་པའི་རྒྱལ་ཁབ་ཐོག་མའི་གྲས་ཡིན་ལ། རྒྱུན་ལྡན་ལག་བསྟར་བྱས་པའི་“རི་ལུང་རྩ་ཚིག་”ཅེས་པ་དེ་ནི་ ༡༦༤༢ ལོའམ་ཡང་ན་དེའི་སྔོན་དུ་ཐོག་མར་བཏོན་ཡོད་པ་རེད།
༡༩༡༣ ལོར་ བོད་ཀྱིས་སྲོག་གཅོད་བྱེད་པ་གཏན་འགོག་བྱས་ཡོད་ལ། ༼ཕྱི་རྒྱལ་ཡུལ་སྐོར་བ་མང་པོས་བརྗོད་ཡོད་པ་ལྟར།༽ འཛམ་གླིང་ནང་དེ་ལྟར་བྱེད་པའི་རྒྱལ་ཁབ་སྔ་གྲས་ཤིག་ཡིན། བོད་ཀྱིས་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་༼ཁ་ཆེ་ལྟ་བུ་༽ལ་བཙན་དབང་བྱས་པའི་ལོ་རྒྱུས་མེད་ལ། རྒྱ་ནག་དང་དེ་བཞིན་གྱི་རྒྱལ་ཁབ་འགའ་ཡིས་དུས་ནས་དུས་སུ་བྱས་པ་ལྟ་བུའི་རང་གི་མི་འབོར་གྱི་སྡེ་ཚན་བྱེ་བྲག་པ་འགའ་སྡེབ་གསོད་བྱས་རིགས་ཀྱང་མེད། གནམ་བདེ་སྒོ་མོ་ཆེ་ཡིད་ལ་དྲན་པར་མཛོད། བོད་རང་གི་མཐའ་མཚམས་རྒྱ་གར་དང་བལ་ཡུལ། འབྲུག་བཅས་པ་མཐའ་གཅིག་ཏུ་སྲུང་སྐྱོབ་བྱས་པ་མེད་ནའང་ ཆབ་སྲིད་དང་དཔལ་འབྱོར་གྱི་སྐྱབས་བཅོལ་བ་ལྟ་བུའི་ངོས་ནས་ ཧ་ལམ་བོད་མི་ཞིག་བྲོས་བྱོལ་དུ་ཕྱིན་པ་ཡོད་མ་རེད། རྒྱ་ནག་གིས་བཙན་འཛུལ་མ་བྱས་གོང་དུ། ཡུ་རོབ་དང་ཨ་མི་རི་ཀར་གནས་སྤོར་བྱས་པའི་བོད་མི་གཅིག་ཀྱང་ཡོད་མ་རེད།
ཕྱིའི་དམག་གི་བཙན་འཛུལ་ལས་ “ཞི་བའི་བཅིངས་འགྲོལ་”མ་རེད།
༡༩༥༠ ལོའི་ ཟླ་ ༡༠ ཚེས་ ༦ ཉིན་གྱི་ཐོ་རེངས་ཤར་དུས། དམར་དམག་གི་དམག་ཁག་བཅོ་བརྒྱད་པའི་དམག་སྡེ་ཨང་ལྔ་བཅུ་ང་གཉིས་པ་དང་། ང་གསུམ་པ། ང་བཞི་པ་ ༼ཧ་ལམ་དམག་མི་ ༤༠༠༠༠ ཙམ་༽ བཅས་ཀྱིས་ བོད་དམག་ ༣༥༠༠ ཙམ་དང་ དེ་བཞིན་ཁམས་པའི་ཡུལ་དམག་ ༢༠༠༠ ཙམ་གྱིས་སྲུང་ཡོད་པའི་བོད་ཀྱི་༼མེ་མཚམས་བཞག་སའི་༽ས་ཚིགས་ལ་ཚུར་རྒོལ་བྱས་པ་རེད། དེའི་སྔོན་དུ་ ༡༩༤༩ ལོའི་ལོ་མཇུག་ལ། སྐབས་དེར་གོ་མིན་ཏང་གིས་རྒྱབ་སྐྱོར་བྱས་པའི་དམག་བདག་དག་གི་དབང་འོག་ཏུ་ཡོད་པའི་བྱང་ཤར་གྱི་ཨ་མདོ་དང་ཤར་ཕྱོགས་ཀྱི་ཁམས་བཅས་ལ་གུང་ཁྲན་གྱི་དམག་འཛུལ་ཡོད། ཉེ་ཆར་གྱི་རྒྱ་རིགས་མཁས་པའི་ཞིབ་འཇུག་གིས་ཕྱིར་བཏོན་པ་ལྟར་ན། ༡༩༥༠ ལོའི་ཟླ་ ༡ ཚེས་ ༢༢ ཉིན་མའོ་ཙེ་ཏུང་ སི་ཏ་ལིན་ལ་ཐུག་ཡོད་པ་དང་། བོད་ལ་བཙན་འཛུལ་བྱེད་ཆེད་དུ་ཨུ་རུ་སུའི་གནམ་དམག་གིས་མཁོ་ཆས་དབོར་འདྲེན་བྱེད་པའི་རོགས་སྐུལ་བྱས་པ་རེད། དེའི་ལན་དུ་སི་ཏ་ལིན་གྱིས། “ཁྱེད་ཀྱིས་བོད་ལ་ཕར་རྒོལ་གྱི་གྲ་སྒྲིག་བྱེད་བཞིན་པ་དེ་ཡག་པོ་རེད། བོད་མི་ཚོ་གཉའ་གཅོག་དགོས་ཀྱི་འདུག” ཅེས་བརྗོད་པ་རེད།
ཆབ་མདོའི་གཡུལ་ས་ན་ཡོད་པའི་དབྱིན་ཇིའི་རླུང་འཕྲིན་ལས་བྱ་༼བོད་གཞུང་གིས་གླས་པ།༽ཞིག་གིས། བོད་མི་ཚོས་འབྲི་ཆུའི་གྲུ་ཁ་ལྟེ་བ་དེ་ནས་ཕར་རྒོལ་གྱིས་ཧ་ལམ་མི་གཅིག་ལ་མ་ཐུག་གི་བར་དུ་འཛིང་སོང་ཞེས་བྲིས་ཡོད་པ་རེད། དེ་ནས་ལྷོ་ཕྱོགས་སུ་སྨར་ཁམས་དང་ཐག་ཉེ་བའི་འབྲི་ཆུ་བརྒལ་ས་དེར། དེར་ཡོད་དབྱིན་ཇིའི་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་པ་ཞིག་ལྟར་ན། བོད་ཀྱི་ཕར་རྒོལ་དམག་མིས་བློ་ཁོག་ཆེན་པོས་ཕར་རྒོལ་བྱས་ཀྱང་མཐར་ཕམ་ཉེས་བྱུང་བ་དང་། ཤུལ་དུ་ལྷག་པའི་དམག་མི་དག་གིས་གོ་རིམ་ལྡན་པའི་ཐོག་ནས་ནུབ་ཕྱོགས་སུ་རྒྱབ་བཤིག་བྱས་པ་རེད། དམག་སྡེ་གང་གིས་མགོ་བཏགས་ཞུས་པའམ་བྲོས་བྱོལ་ལ་ཕྱིན་རིགས་མེད་པ་རེད། རྒྱབ་བཤིག་བྱས་ནས་ཉིན་བཞི་པའི་སྐབས་དེར་དམག་སྡེ་གཅིག་ལ་ཚུར་རྒོལ་རྒྱ་ཆེན་ཕོག་སྟེ་རྩ་མེད་བཏང་བ་རེད། ཐོག་མའི་ཚུར་རྒོལ་གྱི་བདུན་ཕྲག་གཉིས་ཏག་ཏག་གི་རྗེས་ལ་བོད་དམག་གིས་མགོ་བཏགས་ཞུས་པ་རེད། དམར་ཤོག་གི་ལས་བྱ་ཞིག་གི་མི་ཚེའི་ལོ་རྒྱུས་ལྟར་ན། “ཆབ་མདོའི་དམག་གི་སྐབས་སུ་ བོད་མི་མང་པོ་བསད་པ་དང་རྨས་སྐྱོན་ཕོག་ཡོད་པ་དང་།” “་་་བོད་དམག་གིས་བློ་ཁོག་ཆེན་པོས་འཛིང་ན་ཡང་། རྒྱ་དམག་གི་ཁ་གྲངས་མང་བ་དང་སྦྱོང་བརྡར་ལེགས་པ་ལ་འགྲན་ནུས་པ་ཞིག་མེད་པ་རེད།” རྒྱ་ནག་གིས་བོད་ལ་བཙན་འཛུལ་བྱས་པའི་སྐོར་ལ་འབྲི་མཁན་ནུབ་ཕྱོགས་པའི་དམག་དོན་མཁས་པ་ཉག་གཅིག་ཡོད་པ་དེས། “་་་དམར་པོའི་ཕྱོགས་ལ་མ་མཐའ་ལའང་མི་གྲངས་ ༡༠༠༠༠ བསད་སྐྱོན་ཕོག་ཡོད་པ་རེད།” ཅེས་བྲིས་འདུག རྒྱ་མིའི་དམག་མི་ཞིག་གིས་བྲིས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ལྟར་ན། དམར་དམག་གི་རུ་ཁག་གཅིག་གིས་ཤིན་ཅང་ནས་ཚུར་རྒོལ་བྱས་ཡོད་མོད། བོད་ཀྱི་ནུབ་ཕྱོགས་མངའ་རིས་དགེ་རྩེའི་འབྲོག་དམག་གིས་སྔོན་བསྐྱོད་རུ་ཁག་དེ་ཧ་ལམ་འགུལ་དུའང་མ་བཅུག་པར་བཀག་ཡོད་པ་རེད། དམག་མི་འདིས་ཡང་བསྐྱར་། གུང་ཁྲན་གྱི་དམག་ལ་བོད་ཀྱི་ཁུལ་དུ་བཙན་འཛུལ་བྱེད་རྒྱུར་རྒྱ་ནག་རང་གི་ས་བཀྲ་ཙམ་ཡང་མ་རྙེད་ནས་མཐར་རྒྱ་གར་དབྱིན་གཞུང་གིས་པར་བརྒྱབ་པའི་ས་བཀྲ་ཞིག་བེད་སྤྱོད་བྱེད་དགོས་ཤར་སྐོར་བྲིས་འདུག
༡༩༥༦ ལོར་ཁམས་ཀྱི་གྱེན་ལོག་ཆེན་པོ་མགོ་བཙུགས་པ་རེད་ལ། ལུང་པ་ཡོངས་ལ་ཁྱབ་ནས་ ༡༩༥༩ ལོའི་ཟླ་གསུམ་པའི་གྱེན་ལངས་བར་དུ་སླེབས་པ་རེད། འཇབ་དམག་གི་དམག་རྒོལ་དེ་ ༡༩༧༤ ལོ་ཙམ་ལ་ཞི་འཇགས་བྱས་པ་རེད། “གཟབ་ནན་གྱི་ཚོད་རྩིས་ཤིག་བྱས་པ་ཡིན་ན། མི་འབོར་ས་ཡ་ཕྱེད་ལས་མི་ཉུང་བ་ཞིག་ཡོད་པ་རེད།” དམག་འཁྲུག་གི་ནང་དུ་བོད་མི་རྣམས་བསད་པ་རེད། དེ་ལས་མང་བ་ཞིག་མཇུག་འབྲེལ་གྱི་ཆབ་སྲིད་ལས་དོན་ཁག་དང་། ངལ་རྩོལ་བསྒྱུར་བཀོལ་གྱི་རྭ་བ། དེ་བཞིན་མུ་གེ་ཆེན་པོ་བཅས་ཀྱི་ནང་གྲོངས་ཡོད་པ་རེད། ༢༠༠༨ ལོའི་བོད་ཁྱོན་ཡོངས་ཀྱི་གྱེན་ལོག་ངོ་རྒོལ་དང་དེ་ལ་རྒྱ་ནག་གིས་རྡུང་རྡེག་ཡ་ང་བ་བཏང་བ་དེ་དག་གིས་དེ་རིང་ཡང་འཐབ་རྩོད་འདི་མུ་མཐུད་ནས་ཡོད་པ་དེ་གསལ་པོར་མཚོན་ཡོད་པ་རེད།
རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་རྒྱལ་དར།
བོད་ཀྱི་དེང་རབས་རྒྱལ་དར་འདི་ནི་ ༡༩༡༦ ལོར་ཁྱབ་སྤེལ་བྱས་པ་ཞིག་རེད། རྒྱལ་དར་འདི་འཛམ་གླིང་གི་མདུན་སར་ཐོག་མར་མངོན་པ་དེ་ནི་ ༡༩༣༤ ལོའི་ ནེལ་ཤོན་ནལ་ འཇིའོ་གཱི་རཱ་ཕིག་(National Geographic) དུས་དེབ་ཀྱི་ “འཛམ་གླིང་གི་རྒྱལ་དར་ཁག་” ཅེས་པའི་འདོན་ཐེངས་དང་། དཔེ་དེབ་གཞན་གྱི་སྟེང་ཐོན་པ་དེ་རེད་ལ། ༡༩༣༠ སོ་གྲངས་ཀྱི་སྟོད་དུ་ཡུ་རོབ་ཀྱི་ཐ་མག་ཁྱབ་བསྒྲགས་ཀྱི་ཤོག་བྱང་དག་གི་ནང་དུ་བསྐྱར་འགྲེམས་བྱས་ཡོད་པ་རེད། གོང་གསལ་དུས་དེབ་ཀྱིས་༡༩༡༧ ལོའི་རྒྱལ་དར་གྱི་འདོན་ཐེངས་ཆེས་ཐོག་མ་དེའི་ཁྲོད་འཁོད་རྒྱུར་ བོད་ཀྱི་རྒྱལ་དར་དེ་ཕལ་ཆེར་ཆེས་གསར་པ་དང་མ་ཤེས་པ་ཡིན་སྲིད་མོད། འདོན་ཐེངས་དེའི་ནང་གི་དུས་རབས་དཀྱིལ་མའི་སྐོར་གྱི་རྩོམ་ཡིག་ཅིག་ཏུ་བོད་ཅེས་པའི་མིང་འདི་བཀོད་ཡོད་པ་རེད། རྒྱལ་དར་ལ་ཆེད་མཁས་དགེ་རྒན་ཆེན་མོ་ ལུ་འེག་སེ་ ཝོམ་ ལྟར་ན། བོད་ཀྱི་རྒྱལ་དར་འདི་ནི་བོད་ཀྱི་བཙན་པོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་སྐབས་ཀྱི་དུས་རབས་བདུན་པའི་ནང་གི་གངས་སེང་ཅན་གྱི་དར་ཆ་རྙིང་ང་ཞིག་ལ་གཞི་བཅོལ་བ་ཞིག་ཡིན་པ་རེད།
ཐུགས་སྣང་དགོས་པ་ཞིག་ལ་ མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་ནང་གི་རྒྱལ་དར་གྱི་བརྒྱ་ཆ་ ༩༠ ལྷག་དེ་དམག་ཆེན་གཉིས་པའི་རྗེས་སུ་བཟོས་པ་རེད་ལ། དེའི་ཁོངས་སུ་ད་ལྟའི་རྒྱ་ནག་གི་རྒྱལ་དར་ཡང་ཚུད་ཡོད། ༡༩༤༧ ལོའི་ཨེ་ཤ་ཡའི་ནང་ཁུལ་ཚོགས་འདུའི་ཐོག་དེར་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་དར་འདི་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཐོག་གཞུང་འབྲེལ་གྱིས་ཐོན་ཡོད་པ་དང་། ཚོགས་ཐོག་དེར་བདག་ཉིད་ཆེན་པོ་གཱན་དཱིས་གསུང་བཤད་གནང་ཡོད་པ་རེད། བོད་ཀྱི་རྒྱལ་དར་དེ་ཨེ་ཤ་ཡའི་རྒྱལ་ཁབ་གཞན་གྱི་རྒྱལ་དར་ལྷན་དུ་བཤམས་ཡོད་ཅིང་། ཚོགས་མིའི་སྟེགས་བུའི་སྟེང་གི་བོད་ཀྱི་སྐུ་ཚབ་ཚོའི་མདུན་དེར་རྒྱལ་དར་གྱི་ལས་རྟགས་གོར་མོ་ཞིག་བཤམས་ཡོད་པ་རེད།
རྒྱལ་གླུ།
བོད་ཀྱི་རྒྱལ་གླུའམ་རྒྱལ་ཡོངས་སྨོན་ལམ་རྙིང་པ་ གངས་རི་རྭ་བས་བསྐོར་བའི་ཞིང་ཁམས་འདིར༎ ཞེས་པ་དེ་ནི་ ༡༧༤༥ ལོར་བོད་ཀྱི་སྡེ་སྲིད་ཕོ་ལྷ་ནས་ཀྱིས་བརྩམས་པ་ཞིག་རེད། དེ་ནི་གཞུང་འབྲེལ་གྱི་དུས་སྟོན་ཁག་གི་མཇུག་ཏུ་སྐྱོར་ཞིང་། ནོར་བུ་གླིང་ཁའི་ལྷ་མོའི་འཁྲབ་སྟོན་ཁག་གི་སྔོན་འགྲོར་རྣམ་ཐར་གྱི་གདངས་སུ་ལེན་པ་རེད། བོད་གཞུང་རྒྱ་གར་ལ་བཙན་བྱོལ་དུ་སླེབས་སྐབས་ དེང་རབས་ཅན་གྱི་རྒྱལ་གླུ་ སྲིད་ཞིའི་ཕན་བདེ་ ཞེས་པ་བརྩམས་པ་རེད། ཚིག་འབྲུ་རྣམས་ནི་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་སྙན་ངག་མཁན་གྲགས་ཅན་ཞིག་ཏུ་བཞེད་པའི་༧རྒྱལ་བའི་ཡོངས་འཛིན་ཁྲི་བྱང་རིན་པོ་ཆེས་བརྩམས་པ་རེད།
བོད་ཀྱི་ས་བཀྲ
༡༩༥༠ ཡར་སྔོན་གྱི་ས་བཀྲ་དང་གོ་ལའི་ས་བཀྲ་ཟླུམ་པོ་དང་ལེབ་མོ་མང་པོའི་ནང་བོད་འདི་རྒྱ་ནག་ལས་ལོགས་སུ་རང་བཙན་གྱི་རྒྱལ་ཁབ་ཅིག་ཡིན་པ་བསྟན་ཡོད། ཨེ་ཤ་ཡའི་ལོ་རྒྱུས་ཐད་ཀྱི་ས་བཀྲ་སྔ་ཤོས་འགའ་ཞིག་གི་ནང་བོད་༼དག་ཆ་མི་འདྲ་བ་དཔེར་ན། Tobbat, Thibbet, The Kingdom of Barantola ལྟ་བུ།) འདི་རྒྱ་ནག་གམ་ ཁེ་ཐའེ་༼ཞེས་མིང་རྙིང་པར་འབོད་པ་༽ལས་ལོགས་ཀར་བསྟན་ཡོད། ཌཱ་ཆི་ཡུལ་གྱི་ས་བཀྲ་བ་ པཱི་ཊར་ ཝན་ དཱེར་ ཝ་ ཡིས་ ༡༦༨༠ ཙམ་ལ་བྲིས་པའི་ཨེ་ཤ་ཡའི་ས་བཀྲ་ཤིག་ཏུ་བོད་འདི་དུམ་བུ་གཉིས་སུ་བྲིས་མོད་འོན་ཀྱང་རྒྱ་ནག་དང་ཐ་དད་དུ་བསྟན་ཡོད་ལ། དེ་བཞིན་ཧྥ་རན་སིའི་ས་བཀྲ་བ་ གཱུ་ལཱུ་མེ་ དཱེ་ ལེ་སེལ་ གྱིས་ ༡༧༠༠ ལོའི་ས་བཀྲ་དེར་ བོད་འདི་ལ་ “བོད་ཆེན་པོའི་རྒྱལ་ཁམས་”ཞེས་བསྟན་འདུག
ཨ་མི་རི་ཀར་ ༡༨༧༧ ལོར་པར་སྐྲུན་བྱས་པའི་རྒྱ་གར་དང་རྒྱ་ནག བོད་བཅས་ཀྱི་ས་བཀྲ་ཞིག་ཏུ་བོད་འདི་རྒྱལ་ཁབ་གཞན་གཉིས་ལས་གཞན་ཞིག་ཡིན་པ་གསལ་པོར་མཚོན་འདུག ཕི་ལཱ་ཌཱ་ཕི་ཡ་ནས་ཡིན་པའི་ཨེན་ཐོ་ནེ་ ཧྥིན་ལེ་ཡིས་ ༡༨༢༧ ལོར་བྲིས་པའི་ས་བཀྲ་ཞིག་ཏུ་ “བོད་ཆེན་པོ་”འདི་རྒྱ་ནག་གོང་མའི་རྒྱལ་ཁབ་ལས་ལོགས་ཀ་ཡིན་པ་གསལ་པོར་བསྟན་འདུག འཛམ་གླིང་ནང་ཡོད་པའི་གོ་ལའི་ས་ཁྲ་རྙིང་ཤོས་དང་། ཡང་ན་ཧ་ལམ་འཛམ་གླིང་གི་ཟླུམ་གཟུགས་མིས་བྲིས་པ་ཐོག་མ་དེ་ཡིན་སྲིད་པ་དེ་ནི་ ༡༩༤༢ ལོར་ མཱར་ཊིན་ བེ་ཧཱེམ་༼པཱོར་ཊུ་གལ་གྱི་རྒྱལ་པོའི་ས་ཁམས་རིག་པ་བ་ཞིག་༽ གྱིས་བཟོས་པ་དེ་རེད། དེའི་ནང་ཨ་མི་རི་ཀ་རྙེད་སོན་མ་བྱུང་སྔོན་གྱི་འཛམ་གླིང་དེ་བྲིས་ཡོད་པ་རེད། བོད་ནི་ འཇར་མཱན་གྱི་སྐད་དུ་“བོད་ཀྱི་རྒྱལ་ཁམས་༼ Thebet ein konigreich༽” ཞེས་ཧ་ཅང་གསལ་པོར་ངོས་འཛིན་བྱས་འདུག
ཧ་ལམ་འཛམ་གླིང་ནང་ཆེ་ཤོས་ཡིན་ཅིང་། ཤེལ་གྱིས་གྲུབ་པའི་གོ་ལའི་ས་བཀྲ་༼བྷོ་སི་ཊོན་ན་ཡོད་པ་༽ རཱན་ཌི་ མེག་ནེ་ལེ་ཡི་ ༡༩༣༤ ལོའི་ས་བཀྲ་ལ་གཞི་བཅོལ་ནས་བཟོས་པ་ དེར་ཡང་བོད་ནི་རྒྱལ་ཁབ་གཞན་ཞིག་ཡིན་པ་གསལ་པོར་བསྟན་ཡོད།
རྒྱ་ནག་གི་ས་ཁྲ་སྔ་ཤོས་དག་ཏུ་བོད་འདི་རྒྱ་ནག་གི་ཆ་ཤས་ཤིག་ཡིན་པ་མི་སྟོན། མིང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ཁྲིམས་ཀྱི་ལས་བྱེད་རྒན་གྲས་ཝང་ཧྥེན་གྱིས་ ༡༥༩༤ ལོར་བྲིས་པའི་རྒྱ་ནག་གི་ས་མཚམས་ས་ཁྲ་ཞིག་ཏུ་ཟིན་ཐོ་ཞིག་བཀོད་ནས་རྒྱའི་ས་ཆ་ཡོངས་རྫོགས་ས་ཁྲ་དེར་ཚུད་ཡོད་ཅེས་བཀོད་མོད། བོད་ཀྱི་ས་ཆ་མེད་ཐོག་ ཐ་ན་ཆེས་ཤར་མཐའི་ཁམས་དང་ཨ་མདོའི་ས་ཁུལ་དག་ཀྱང་དེར་ཡོད་མ་རེད།
མན་ཇུའི་གོང་མ་ཁང་ཞིས་བཀོད་འདོམས་འོག་ཡེ་ཤུའི་ཆོས་སྤེལ་གྱི་གྲྭ་རིགས་ཇེ་སུའེ་ཊི་(Jesuits) ཞེས་འབོད་པའི་བཀྲ་བ་དག་གིས་བཟོས་པའི་ས་བཀྲ་ཆེན་མོ་པར་དུ་བཀོད་པའི་རྗེས་སུ་ ༡༧༠༠ ལོའི་དུས་རབས་དཀྱིལ་དུ་ཐོན་པའི་ས་བཀྲ་འགའ་ཞིག་གི་ནང་། བོད་འདི་རྒྱ་ནག་གི་ཆ་ཤས་ཡིན་པ་སྟོན་མགོ་བཙུགས་པ་རེད། བོད་འདི་རྒྱ་ནག་གོང་མའི་མངའ་ཁོངས་ཆ་ཤས་མིན་སྟབས། ཇེ་སུའེ་ཊི་དེ་ཚོ་ ༼མན་ཇུའི་ཡུལ་ལ་ས་ཞིབ་བྱས་པ་ཇི་བཞིན་༽བོད་ནང་དུ་བསྐྱོད་ནས་ས་ཞིབ་བྱེད་ཐུབ་མེད་པ་རེད། དེར་བརྟེན། ཁོང་ཚོས་པེ་ཅིང་དུ་སོག་རིགས་ཀྱི་གྲྭ་པ་གཉིས་ལ་སྦྱོང་བརྡར་སྤྲད་དེ་བོད་དུ་གསང་བའི་ས་ཞིབ་བྱེད་ཆེད་བཏང་བ་རེད། དབྱིན་ཇིའི་ས་བཀྲ་འབྲི་མཁན་དག་གིས་གོང་མཚུངས་ཀྱི་གསང་བྱུས་ས་ཞིབ་བྱས་ཡོད་དེ། ཁོང་ཚོས་སྦྱོང་བརྡར་སྤྲད་པའི་ཧི་མ་ལ་ཡའི་ཡུལ་མི་དང་ཐ་ན་སོག་པོའི་གྲྭ་པ་གཅིག་ཀྱང་བེད་སྤྱོད་བྱས་ཡོད་པ་རེད། ཨ་མི་རི་ཀའི་རྒྱ་ནག་མཁས་པ་ཞིག་གིས་བཤད་དོན་ལ། ཡུ་རོབ་པའི་བཙན་འཛུལ་དབང་ཤུགས་དང་མཚུངས་པར། རྒྱ་ནག་གིས་ཀྱང་ བོད་དང་ཀོ་རི་ཡའི་ནང་ རང་གི་“བཙན་འཛུལ་ལས་དོན་”སླེབས་ཐབས་སུ་ས་བཀྲ་རིག་པ་བེད་སྤྱོད་བྱས་པ་རེད་ཅེས་བཤད་ཆོག་པ་རེད་ཟེར།
བོད་ཀྱི་དངུལ་སྒོར།
ཡིག་ཆའི་ཁུངས་ལྟར་ན། གནའ་སྔ་མོའི་བོད་དུ་གསེར་དང་། དངུལ། ཟངས་ཀྱིས་བཟོས་པའི་སྒོར་མོ་དང་། ཐ་ན་སྒྲོམ་བུ་ཚུན་ནས་ སྒོར་མོའི་དོད་དུ་སྤྱད་ཡོད་པ་རེད། ཕལ་ཆེར་ ༡༦༥༠ ཙམ་ནས་བོད་ཀྱི་དངུལ་ཊམ་ཁག་གྲོས་མཐུན་གཞིར་བཟུང་བལ་ཡུལ་དུ་བཟོས་ཡོད་པ་རེད། ༡༧༩༢ ལོར་བོད་དང་མན་ཇུའི་དམག་དཔུང་གིས་བལ་དམག་ཕམ་པར་བྱས་རྗེས་དེར། རྒྱ་བོད་གཉིས་ཀའི་ཡི་གེ་ཡོད་པའི་ཊམ་ཀ་བཀྲམས་ཡོད་པ་རེད། འོན་ཀྱང་བོད་གཞུང་གིས་བོད་རང་གི་སྲོལ་རྒྱུན་ཅན་གྱི་སྒོར་མོ་མུ་མཐུད་ནས་བཏོན་ཡོད་དེ། དེ་ཡང་ ༡༧༩༡-༩༣ བར་དུ་ ཀོང་པར་ཊམ་ཀ་༼དག་ཆ་གསལ་པོར་མ་ཤེས།-རབ་གསལ།༽ དང་། ༡༨༣༦ ནས་ ༡༩༡༡ བར་དུ་དགའ་ལྡན་ཊམ་ཀ་བཏོན་ཡོད་པ་ལྟར་རེད། དངུལ་གྱི་སྒོར་མོ་སྐལ་བཟང་ཊམ་ཀ་ཞེས་པ་དེ་ནི་ཕལ་ཆེར་ ༡༩༠༩ ལོར་ ༧རྒྱལ་བ་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པ་པེ་ཅིང་ནས་ཚུར་ལྷ་སར་ཆིབས་བསྒྱུར་གནང་བའི་དགའ་སྟོན་དུ་དཔར་ཡོད་པ་ཞིག་རེད།
༡༩༡༢ ལོར་རྒྱ་དམག་མཐར་བསྐྲད་བཏང་རྗེས། བོད་དང་ནང་ཆོས་ཀྱི་ཇུས་འགོད་སྤྱད་ནས་རང་གི་དངུལ་སྲང་བཏོན་པ་རེད། ཤོག་དངུལ་ནི་བོད་ནང་དུ་ དུས་རབས་ ཉི་ཤུ་བའི་ དུས་སྟོད་ཁོ་ན་ལ་ངོ་སྤྲོད་བྱུང་བ་རེད། འོན་ཀྱང་། དངུལ་ལོར་རིག་པ་བ་ཝོལ་ཧྥ་གཱང་ བྷིར་ཆི་ ལྟར་ན། དེ་ཚོ་ནི་ “སྒྱུ་རྩལ་གྱི་ལས་ཀ་ཆུང་ཆུང་ཞིག་”ཡིན་པ་རེད། བོད་ཀྱི་ཤོག་དངུལ་འདིའི་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པའི་སྒེར་ཆོས་ཤིག་ནི་ ཨང་རིམ་གྱི་ཨང་ཀི་རྣམས་ ཨེ་པ་ཞེས་འབོད་པའི་ཡིག་གཟུགས་མཁས་པ་དེ་ཚོས་ལག་བྲིས་བྱས་ཡོད་པ་དེ་རེད་ལ། དེ་ནི་རྫུན་མ་སྔོན་འགོག་གི་ཆེད་ཡིན་པ་རེད།
ཐ་ན་ རྒྱ་དམར་གྱི་བཙན་བཟུང་རྗེས་སུ་ཡང་། བོད་མི་ཚོས་རྒྱ་མིས་བོད་དངུལ་འགོག་ཐབས་བྱས་པ་དེ་ལ་ལམ་ལྷོང་དང་བཅས་སྣང་མེད་བྱེད་ཐུབ་པ་བྱུང་ཡོད་པ་རེད། རྒྱ་མིའི་གཞུང་འབྲེལ་གྱི་དངུལ་ལོར་དེ་དག་ནི་ ༡༩༥༩ ལོའི་ཟླ་བ་གསུམ་པའི་ནང་༧རྒྱལ་བ་རིན་པོ་ཆེ་དང་བཙན་བྱོལ་བོད་གཞུང་ཐོན་མཚམས་གཞི་ནས་བེད་སྤྱོད་བྱས་པ་རེད། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡོངས་རྫོགས་ཀྱི་ནང་ ༡༩༥༩ ལོའི་ཡར་སྔོན་དུ་ རྒྱ་ནག་གཞུང་འབྲེལ་གྱི་དངུལ་ལོར་བོད་དུ་བེད་སྤྱོད་གཏན་ནས་བྱས་མྱོང་ཡོད་མ་རེད།
བོད་ཀྱི་ཕྱིར་བསྐྱོད་ལག་འཁྱེར།
བོད་གཞུང་གིས་རང་གི་ས་མཚམས་རྣམས་སུ་འགྲུལ་བཞུད་བྱེད་མཁན་དང་ཡང་ན་བོད་མི་༼ཉུང་ཤས༽ ཕྱི་རྒྱལ་ལ་བསྐྱོད་པ་ཚོར་ཕྱིར་བསྐྱོད་ལག་འཁྱེར་རམ་ལམ་ཡིག་བསྩལ་ཡོད་པ་རེད། དམག་ཆེན་གཉིས་པའི་སྔོན་དུ་ ལག་འཁྱེར་ཞེས་པའི་མིང་ཚིག་འདི་ ཐོངས་མཆན་དང་འགྲུལ་བཞུད་ལག་འཁྱེར་སྤྱི་ཡོངས་ལ་གོ་བ་རེད། ཕྱི་རྒྱལ་གྱི་མི་ལ་སྤྲད་པའི་བོད་ཀྱི་ལག་འཁྱེར་སྔ་ཤོས་ཡིག་ཐོག་ཏུ་འཁོད་པ་ནི་ ༡༦༨༨ ལོར་ཨར་མི་ནི་ཡའི་ཚོང་པ་ ཡོ་ཧཱ་ན་སེ་ ཟེར་བ་ཞིག་ལ་སྤྲད་པ་དེ་རེད། ༡༧༨༠ ལོར་རྒྱ་གར་གྱི་གཞུང་འཛིན་སྤྱི་ཁྱབ་པ་ ཝེ་རེན་ ཧེ་སེ་ཏིང་སེ་༼ Warren Hastings༽ ཡི་སྐུ་ཚབ་ པུ་རཱན་གིར་ གོ་སཱེན་ ༼ Purangir Gossain༽ལ་ལྷ་ས་ནས་ལག་འཁྱེར་ཞིག་བསྩལ་ཡོད་པ་རེད་ལ། སྤྱི་ཁྱབ་པ་འདིས་ སྐབས་དེའི་དབྱིན་ཇིའི་ཚོང་ལས་ཀྱི་ཚོགས་པ་ཆེན་པོ་ཞིག་ཡོད་པ་དེ་ལ་བོད་འདི་སྒོ་འབྱེད་ཐུབ་པའི་རེ་བ་བྱས་པ་རེད།
བོད་གཞུང་གིས་ ཇོ་མོ་གླང་མར་འཛེགས་པའི་བཀའ་འཁྲོལ་ཐོག་མ་དེ་ ༡༩༢༡ ལོར་ ཆེལ་སི་ བྷེལ་ལ་སྤྲད་ཡོད་པ་རེད། ལྷ་སར་ཡོང་བའི་ དབྱིན་ཇིའི་ཕྱི་འབྲེལ་ལས་དོན་པ་དེས་བྲིས་དོན། “ང་ལ་བོད་གཞུང་གིས་གཞུང་འབྲེལ་ལག་འཁྱེར་ཞིག་གནང་འབྱོར་བྱུང་བ་དེས་ང་རང་ཇོ་མ་གླང་མ་ལ་འཛེགས་རྒྱུའི་བཀའ་འཁྲོལ་སྤྲད་ཡོད།”ཅེས་བྲིས་འདུག དེའི་རྗེས་འབྲེལ་དུ་བྱུང་བའི་ ༡༩༢༢ དང་ ༡༩༢༤ དེ་ནས་ ༡༩༣༦ བཅས་ཀྱི་ཇོ་མོ་གླང་མའི་རི་འཛེགས་པ་རྣམས་ལ་ཡང་བོད་གཞུང་ནས་ལག་འཁྱེར་གནང་འབྱོར་བྱུང་ཡོད། ལག་འཁྱེར་དེ་ཚོ་ནི་མཚམས་རེར་ཚན་རིག་སློབ་སྦྱོང་ཐད་ལ་ཞུ་བསྩལ་བྱས་ཡོད་པ་ནི། ༡༩༣༩ ལོའི་ཤེའེ་ཧྥེར་འགྲུལ་བཞུད་དང་། ༡༩༤༩ ལོའི་ཏཱུ་ཆི་འགྲུལ་བཞུད། ༡༩༢༤ ལོའི་རྩི་ཤིང་འཚོལ་སྒྲུབ་པ་ ཧྥི་རན་ཀི་ ཀིང་ཌོན་ ཝར་ཌི་ལྟ་བུ་རེད།
༡༩༤༢ ལོར་སྲིད་འཛིན་ རཱོ་སེ་ཝེལ་གྱིས་བོད་དུ་བཏང་བའི་སྐུ་ཚབ་གཉིས་ལ་ ཡཱ་ཏུང་དུ་ལག་འཁྱེར་སྤྲད་པ་རེད། ཨ་མི་རི་ཀ་བ་ལཱོ་ཝེལ་ ཐོ་མཱ་སི་ཕ་བུ་གཉིས་ ༡༩༤༩ ལོར་བོད་དུ་བསྐྱོད་སྐབས་ དོལ་མོ་༼ཡང་ན་གྲོ་མོ་-རབ་གསལ།༽ནས་ “བོད་ཀྱི་ལག་འཁྱེར་”སྤྲད་པ་རེད། “༧རྒྱལ་བ་རིན་པོ་ཆེའི་ལག་འཁྱེར་དེ་ང་ཚོའི་མདུན་ལ་བཀྲམས་སྐབས་དེར་ ལྷ་སར་བསྐྱོད་རྒྱུར་ལམ་ལྷོང་མ་བྱུང་བའི་ནུབ་ཕྱོགས་པ་མང་པོར་མཚོན་ན་ཡིག་ཆ་འདི་འདྲ་ལ་རིན་རྩིས་ཆེན་པོ་བྱེད་ཀྱི་རེད་ཅེས་བསམས་པ་དེ་འགོག་མེད་དུ་སྐྱེས་བྱུང་།”ཞེས་བྲིས་ཡོད་པ་རེད།
༡༩༡༢ ལོ་ནས་བཟུང་བོད་མི་ཕྱིའི་རྒྱལ་ཁབ་ལ་བསྐྱོད་མཁན་དག་ལའང་ལག་འཁྱེར་བསྩལ་ཡོད་པ་རེད། བོད་ཀྱི་དེང་རབས་ལག་འཁྱེར་སྟེ། སྐྱེ་བོ་སྒེར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་དང་པར། ད་དུང་ཐོངས་མཆན་དང་རྒྱབ་གཉེར་ཞུ་ས་བཅས་ཡོད་པ་ནི་ ༡༩༤༨ ལོར་བོད་ཀྱི་ཚོང་དོན་སྐུ་ཚབ་རྣམས་ལ་སྤྲད་ཡོད་པ་དེ་རེད། དེ་ནི་ ༡༩༡༥ ལོའི་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཤོག་ངོས་གཅིག་ལྟེབ་རྩེག་བརྒྱབ་པའི་མ་དཔེ་ལ་དཔེ་བླངས་ཡོད་པ་རེད། དབྱིན་ཡུལ་དང་ཨ་མི་རི་ཀ ལུང་པ་གཞན་བདུན་གྱིས་ཡིག་ཆ་འདིའི་ཐོག་ཐོངས་མཆན་དང་བར་བརྒལ་ཐོངས་མཆན་སྤྲད་ཡོད་པ་རེད།
བོད་རང་བཙན་ཡིན་པའི་ཚད་འཇོག་བདུན་པོ།
ལས་འགན་སྒྲུབ་བཞིན་པའི་རྒྱལ་ཁབ་ཅིག་ཡིན་པའི་བོད།
ཕྱིའི་དམག་གི་བཙན་འཛུལ་ལས་ “ཞི་བའི་བཅིངས་འགྲོལ་”མ་བྱུང་བའི་བོད།
རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་རྒྱལ་དར་ཡོད་པའི་བོད།
རྒྱལ་གླུ་ཡོད་པའི་བོད།
བོད་ཀྱི་ས་བཀྲར་ས་མཚམས་ཡོད་པའི་བོད།
བོད་ཀྱི་ཤོག་དངུལ་དང་དངུལ་ཊམ་ཡོད་པའི་བོད།
བོད་ཀྱི་ཕྱིར་བསྐྱོད་ལག་འཁྱེར་ཡོད་པའི་བོད།
དེང་གི་རྒྱ་ཡི་ཏང་ཚོས་༸གོང་ས་མཆོག་གི་གཉིས་སྨན་དབུ་མའི་ལམ་ལ་བསམ་བློ་མགྱོགས་ཙམ་མ་བཏང་བར་གོང་འཁོད་ཡིན་པའི་བོད་གཅིག མ་བྱུང་བའི་བོད་གཅིག ཡོད་པའི་བོད་ལྔ་དང་བདུན་ཏེ་དེང་དུས་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་སྲིད་སྣ་བདུན་དང་ཁ་གཏད་བཅོག་དགོས་བྱུང་ན་འཕྱིས་དྲགས་ནས་འགྱོད་དགོས་བྱུང་ཉེན་ཡོང་སྲིད་པས་སོམས་ཤིག །
འཇམ་པོས་ངག་གིས་རང་བཙན་རྒྱལ་ཁབ་ཡིན་པའི་བོད། །
དབྱངས་གསལ་བཙན་འཛུལ་ལས་གཞན་ཞིས་འགྲོལ་མ་བྱུང་བོད། །
ནོར་སྐྱོན་བྲལ་བ་ཁྲིམས་མཐུན་བདེན་རྩོད་ཨིན་སྐད་ལ། །
བུ་རྒོད་ཁྱོད་ཀྱིས་བྲིས་པ་དགེ་རབ་བོད་འགྱུར་བཟང་། །
བདེན་པའི་མཐའ་ཡི་རྒྱལ་ཁའི་དགེ་ལེགས་གོང་ནས་གོང་དུ་འཕེལ། །