ཚེ་སྲོག་གི་གཤེད་མའི་ནད་ཡམས། (ནད་ཡམས་མི་འདོད་ན། ཁོར་ཡུག་ལ་བདག་གཅེས་བྱོས།)

མཆན། (བོད་ཡུལ་སྐྱེ་ཁམས་ཐེབས་རྩ་ཚོགས་པས་གཉེར་བའི་ཕྱི་ལོ་༢༠༢༠ ལོའི་ཁོར་ཡུག་རྩོམ་རིག་འགྲན་སྡུར་ཁྲོད་ཨང་དང་པོ་བླངས།)

ཨ་ལགས་རྗེ་སྤྲུལ་བློ་གྲོས་ཆོས་བཟང་། 

༡ ཀླད་ཀྱི་གཏམ།

ད་ལོ་སྟེ།  ཕྱི་ལོ་ ༢༠༢༠ ལོ་འདིར།  ཁོ་བོ་ལྷོ་འཛམ་གླིང་འདིར་སྐྱེས་ནས་ལོ་ངོ་སོ་བརྒྱད་ཧྲིལ་པོ་འཁོར་གྱི་འདུག   ཕྲན་གྱིས་ཤེས་ཚོད་དང་དྲན་པས་ཟིན་ཚོད་ལ་འཛམ་གླིང་ཁྱོན་ཡོངས་སུ་འཇིགས་སྣང་དང་།  དངངས་སྐྲག་སྐྱེ་དགོས་པའི་ནད་ཡམས་ཁ་ཤས་ཤིག་བྱུང་། དཔེར་ན།  ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༠ ནས་ ༢༠༠༣ ལོའི་བར་ཧོ་ཀོང་ནས་བྱུང་བའི་( SARS ) དང་།  ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༩ ལོར་མེག་སི་ཀོ་ནས་བྱུང་བའི་ ( Swine Flu )  ཕྱི་ལོ་ ༢༠༡༤ ལོར་ཨ་ཧྥི་རི་ཀ་ནས་བྱུང་བའི་ ( Ebola ) དང་། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༡༥ ལོར་རྒྱ་ནག་ནས་བྱུང་བའི་ ( Mers ) ཆམ་ནད་བཅས་རེད།  ནད་ཡམས་དེ་དག་གིས་ཁོ་བོ་ལྟ་བུ་ལུང་ཁུག་ཏུ་སྡོད་མཁན་དག་ལ་དངོས་སུ་གནོད་འཚེ་དང་འཇིགས་སྣང་དེ་ཙམ་བཟོས་མ་སོང་སྙམ།

ཡིན་ནའང་།    ད་ལོར་ཁྱབ་དང་ཁྱབ་བཞིན་པའི་ཏོག་དབྱིབས་ནད་ཡམས་ནི་དེ་དག་དང་མི་འདྲ་བར་འཛམ་གླིང་སྤྱི་དང་། ལྷག་པར་དུ་ལུང་ཁུག་དང་ས་ཁུག་ཁག་ཏུ་དཀའ་ངལ་ཆེས་ཆེར་བཟོས་དང་བཟོ་མུས་ཡིན།   དཔེར་ན།   ད་ལོའི་ཟླ་ ༢ ཚེས་ ༢༨ ཉིན།  བལ་བོད་ཀྱི་མཐའ་མཚམས་སུ་ཆགས་ཤིང་།  སྔར་བོད་ཀྱི་རྒྱལ་ཁོངས་ཡིན་པ།    དེང་བལ་ཡུལ་གྱི་ས་ཁོངས་སུ་ཡོད་པའི་བཙུམ་གྱི་ཡུལ་ལ་ཕྲན་གནས་སྐོར་དུ་ཕྱིན་པ་ཡིན།   ཡུལ་ལུང་དེ་ནི་བལ་ཡུལ་གྱི་རྒྱལ་ས་ནས་རླངས་འཁོར་གྱིས་ཉིན་གཅིག་དང་། དེ་ནས་རྐང་འགྲོས་ཀྱིས་ཉིན་གཉིས་འགྲོ་དགོས།  ཡུལ་མི་རྣམས་ཏོག་དབྱིབས་ནད་ཡམས་ལ་འཇིགས་སྣང་དང་དངངས་འཚབ་ཆེན་པོ་བྱེད་ཀྱི་འདུག

དེའི་རྗེས།   ཚུར་རྒྱ་གར་དུ་འབྱོར་ནས་ཟླ་ ༣ ཚེས་ ༢༡ ནས།      དེ་རིང་སྟེ་ཟླ་ ༦ ཚེས ༥ བར་ནད་ཡམས་འགོ་དོགས་ཀྱི་འཇིགས་སྣང་གིས་དགོན་པའི་ཐེམ་པ་ཕྱི་ལ་བརྒལ་མ་ནུས་པར་ཟླ་གཉིས་ལྷག་འགྲོ་བཞིན་ཡོད།  ད་དུང་ཡང་ཇི་ཙམ་འཇིགས་སྣང་འོག་སྡོད་དགོས་མིན་ཤེས་ཀྱི་མི་འདུག   ད་ཐེངས་ཀྱི་ནད་ཡམས་དེ་ནི་ཁོ་བོའི་ལུས་སེམས་གཉིས་ཀར་དཀལ་ངལ་དང་སུན་གཙེར་དངོས་སུ་བཟོ་མཁན་དང་།    མིང་གོ་ཙམ་གྱིས་ཀྱང་མི་བདེ་བ་སྐྲུན་མཁན་དེ་ཡིན།

འོ་ན། འདས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་འཛམ་གླིང་ཤར་ནུབ་ཏུ་ནད་ཡམས་ཅི་ཙམ་བྱུང་ཡོད་ཅེ་ན།

 

༢ འཇིགས་སུ་རུང་བའི་ནད་ཡམས་ཆེན་པོ་གཉིས།

སྤྱིར་འཛམ་གླིང་འདིར་འགྲོ་བ་མིའི་འདོད་རྔམ་དང་གདུག་རྩུབ་ཇེ་ཆེར་སོང་བའི་རྐྱེན་གྱིས་ནད་ཡམས་ཆེ་ཆུང་གྲངས་ལས་འདས་པ་བྱུང་ཡོད།   རྒྱལ་སྤྱིའི་ངོས་ནས་ཆེས་འཇིགས་སུ་རུང་བའམ་ཁྱབ་གདལ་ཆེ་བའི་ནད་ཡམས་སུ་ངོས་འཛིན་བྱས་པ་གྲངས་ ༢༤༡ ^[1]ཡོད་ཅིང་།   འདིར་དེའི་གྲས་ནས་ཆེས་འཇིགས་སུ་རུང་བའི་ནད་ཡམས་གཉིས་ཀྱི་བྱུང་བ་མདོ་ཙམ་འགོད་ན།

༡       ཕྱི་ལོ་ ༡༣༤༧ ནས་ ༡༣༥༢ ལོའི་བར་ཡོ་རོབ་ཏུ་བྱུང་ཞིང་། ནད་ཡམས་དེའི་མིང་ལ།  འཆི་བ་ནག་པོ་ ( Black Death ) ཞེས་བཏགས་པ་དང་། དེ་ནི་ཕྱི་ལོ་ ༡༣༣༤ ལོར་ཐོག་མར་རྒྱ་ནག་ནས་མཆེད་དེ་དར་སྐུད་ཚོང་ལམ་བརྒྱུད་ཡོ་རོབ་ཏུ་ཁྱབ།^[2] འཛམ་གླིང་ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་དུ་ཆེས་འཇིགས་སུ་རུང་བའི་ནད་ཡམས་སུ་བརྩི་བ་དང་། ཁྱོན་མིའི་ཚེ་སྲོག་ཕྲོགས་པའི་གྲངས།  ས་ཡ་ ༧༥ ནས་ ༢༠༠ ཡས་མས་ཏེ། གླིང་ཆེན་ཡོ་རོབ་ཀྱི་མི་འབོར་བརྒྱ་ཆ་ ༦༠ ཐམ་པ་འཆི་ལམ་དུ་བརྫངས་ཏེ་^[3] ཡོ་རོབ་ཀྱི་མི་འབོར་ཕྱེད་ཙམ་སྟོངས་པར་གྱུར།   ནད་ཡམས་དེའི་རྐྱེན་པས་ཡོ་རོབ་ཀྱི་ཀུན་སྤྱོད་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཧ་ཅང་ཆེན་པོ་ཐེབས་འདུག   ནད་ཡམས་དེའི་འབྱུང་རྐྱེན་ལ་བཤད་ཚུལ་ཇི་སྙེད་ཅིག་ཡོད་ཀྱང་།   མང་པོ་ཞིག་གིས་ཙི་ཙི་ལས་མཆེད་པར་བཤད།^[4] ནད་ཡམས་དེ་ཞི་བར་ལོ་ངོ་བཞི་ཙམ་འགོར་བ་དང་། དམིགས་བསལ་གྱི་སྨན་གང་ཡང་བཟོ་ཐུབ་མི་འདུག

༢     ཕྱི་ལོ་ ༡༩༡༨ ནས་ ༡༩༢༠ ལོའི་བར་བྱུང་ཞིང་། ནད་ཡམས་དེའི་མིང་ལ། (“Spanish Flu“ Pandemic ) སཱི་པཱ་ཎི་ཤིའི་ནད་ཡམས་ཞེས་བཏགས། མིང་དེ་ལྟར་བཏགས་པར་རྒྱུ་མཚན་མང་པོ་ཞིག་འདུག་ཀྱང་འདིར་མི་སྤྲོ།  ནད་ཡམས་དེ་ཉིད་ཐོག་མར་རྒྱལ་ཁབ་གང་ནས་འགོ་བཙུགས་ཡོད་མེད་གསལ་པོ་ཤེས་ཀྱི་མེད་ནའང་།^[5] ཁྱོན་འཛམ་གླིང་གི་མི་ས་ཡ་ ༥༠༠ ལ་འགོས་པ་དང་། ཤི་བའི་གྲངས། ས་ཡ་ ༥༠ དང་།  ཁ་ཤས་ཀྱིས་ས་ཡ་ ༡༠༠ ཤི་བ་དང་སྐབས་དེའི་འཛམ་གླིང་གི་མི་འབོར་སུམ་ཆ་གཅིག་ཤི་སྐོར་ཡང་ཟེར།^[6] སྙན་ཐོ་དེ་ལ་གཞིགས་ཚེ་རྒྱ་ནག་ནས་ལས་བཟོ་བ་སྟོང་ཕྲག་མང་པོ་ཞིག་ཡོ་རོབ་ཏུ་ཡོང་བ་ལས་འགོས་སྐོར་དང་།   ནད་ཡམས་ཀྱི་འབྱུང་རྐྱེན་གཙོ་བོ་ནི་ཕག་པ་ལས་བྱུང་སྐོར་གསལ་བཞིན་འདུག  ནད་ཡམས་དེ་གཉིས་ནི་རྒྱུ་མེད་དང་རྐྱེན་མེད་ལས་བྱུང་བ་ཞིག་མ་ཡིན་པར།  འགྲོ་བ་མི་དང་ཁོར་ཡུག་བར་གྱི་འབྲེལ་ལམ་ལ་བརྩི་འཇོག་མ་བྱས་པར་དགོས་མཁོ་ལས་བརྒལ་ནས་ཁོར་ཡུག་ལ་གཏོར་བརླག་བཏང་བའི་ཉེར་འབྲས་ལས་བྱུང་སྐོར་ཚན་རིག་པ་དང་ཞིབ་འཇུག་པ་མང་པོས་རྗོད་བཞིན་ཡོད།^[7]

 

༣ བོད་དུ་བྱུང་བའི་ནད་ཡམས་ཆེན་པོ་གཉིས།

བོད་དུའང་ནད་ཡམས་ཇི་སྙེད་ཅིག་བྱུང་ཡོད་ཀྱང་། དེའི་སྐོར་ཕྱོགས་གཅིག་ལ་བསྒྲིགས་ཏེ་ཡིག་ཐོག་ཏུ་ཁ་གསལ་འཁོད་པ་ནི་ཤིན་ཏུ་དཀོན།  རྒྱལ་རབས། རྣམ་ཐར། མི་སྣ་གྲགས་ཅན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཁག་ཅིག་ཏུ་གསལ་བ་ལ་གཞིགས་ཚེ་ཆེ་གྲས་གྲངས་ ༡༠ ཡས་མས་ཤིག་བྱུང་འདུག་སྙམ།  དེ་དག་ལས་གཉིས་ཙམ་གྱི་བྱུང་བ་མདོ་ཙམ་འགོད་ན།

༡       ཕྱི་ལོ་ ༡༤༥༩ ལོའི་ཡས་མས་སུ་ས་སྐྱའི་ཕྱོགས་སུ་ནད་ཡམས་རིགས་མི་གཅིག་པ།  རྒྱ་ནད་མིག་སེར། བལ་ནད་རྒྱུ་གཟེར། རྩོག་འགྱེལ་ཧ་ལ་ནག་པོ།   འཛུམ་ལྟག་སྒྱེད།   ནག་པོ་སུམ་སྒྲིལ་སོགས་དུས་གཅིག་ཏུ་བྱུང་བ་དང་།  དེའི་རྒྱུ་རྐྱེན་ནི་རྒྱ་ནག་གི་གནས་སྐོར་བ་ཞིག་ས་སྐྱར་བསླེབས་ནས་ཁྱབ་འདུག   ནད་པ་དང་ཤི་བའི་གྲངས་ནི།   གྲུབ་ཐོབ་ཐང་སྟོང་རྒྱལ་པོའི་རྣམ་ཐར་དུ་ནད་ཡམས་ཀྱིས་རྐྱེན་པས་ས་སྐྱའི་གདན་ས་ཆེན་པོ་སྟོང་པར་འགྲོ་བ་འདུག   ཅེས་གསུངས་པར་གཞིགས་ཚེ།  ནད་པའི་གྲངས་དང་ཤི་བའི་གྲངས་ཧ་ཅང་ཆེན་པོ་ཡིན་པའི་རྣམ་པ་འདུག   ནད་ཡམས་དེ་ཉིད་ཞི་བྱེད་དུ་ཆོས་ཕྱོགས་ཀྱི་བྱེད་སྒོ་ཇི་སྙེད་ཅིག་སྤེལ་བ་དང་། གཙོ་བོ་རིལ་དམར་ཆེན་མོ་ཞེས་པའི་སྨན་དེ་གསར་དུ་བཟོས་ནས་ནད་ཡམས་དེ་བཅོས་ཐུབ་འདུག^[8]

༢       ཕྱི་ལོ་ ༡༥༦༨ དང་ཕྱི་ལོ་ ༡༥༦༩ ལོའི་ཡས་མས་སུ་ས་སྐྱའི་ཤབ་ལུང་ཞེས་པའི་ལུང་པར་ནད་ཡམས་ཤིག་བྱུང་། དེ་ནི་འབྲུམ་ནད་དང་།   སིབ་བི་ཉིས་བརྩེགས་ཞེས་པའི་ནད་ཡམས་དང་། དེའི་སྐབས་སྨན་པ་དཔལ་ལྡན་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་སྨན་བཅོས་བྱས། སིབ་ཐང་ཆེན་མོ་དང་། སྤང་རྩི་སོགས་སྨན་ཡང་ཇི་སྙེད་ཅིག་གསར་དུ་བཟོས་པ་དང་། ནད་ལས་ཐར་པ་ ༡༣༠༠ བྱུང་། ཁོང་གི་སློབ་མ་དག་གིས་བསྐུལ་ངོར་  ( འབྲུམ་ནག་བཅོས་ཐབས་ཀྱི་ཡིག་ཆུང་) ཞེས་པའི་བསྟན་བཅོས་ཤིག་ཀྱང་མཛད།  དེའི་སྐབས་ནད་ཡམས་ཀྱིས་རྐྱེན་པས་ཤི་བའི་གྲངས་མི་གསལ་ཡང་།  ཁོང་གི་རྣམ་ཐར་དུ་ཤི་བའི་རོ་ཡིས་ལམ་ལ་མི་ཐར་ཞེས་གསལ་བས།^[9]  དེ་ལ་དཔག་ན་ཤི་བའི་གྲངས་སྟོང་ཕྲག་བརྒལ་བ་ཞིག་ཡོད་ངེས་སྙམ།

 

༤  ནད་ཡམས་དང་ཁོར་ཡུག་བར་གྱི་འབྲེལ་བ་དངོས།

འོ་ན། ནད་ཡམས་དང་ཁོར་ཡུག་བར་འབྲེལ་བ་ཅི་ཞིག་ཡོད་དམ་ཞེ་ན།          དེ་ལ་དང་པོ་ཁོར་ཡུག་ཅེས་པའི་གོ་དོན་ཤེས་དགོས་པས། མང་པོ་ཞིག་གིས་ཁོར་ཡུག་ཟེར་དུས་རྩི་ཤིང་ནགས་ཚལ་དང་། རི་ཆུ་སོགས་ཙམ་ལ་གོ་བ་ལེན་བཞིན་ཡོད་ཀྱང་། དེ་ཙམ་མ་ཡིན་པར། རང་ཉིད་ཀྱི་ཉེ་འཁོར་གྱི་སྣོད་བཅུད་གཉིས་ཀར་གོ་དགོས།^[10] དེར་བརྟེན།  བཅུད་ཀྱི་སེམས་ཅན་དང་འབྲེལ་བ་ནི་ཁོར་ཡུག་གི་འབྲེལ་བའི་ཁོངས་ནས་གལ་ཆེ་བའི་འབྲེལ་བ་ཞིག་ཡིན།

དེང་གི་ཉམས་ཞིབ་པ་དང་། ཚན་རིག་པ།^[11]ཕྱི་ལུགས་སྨན་པ།^[12] བོད་ཀྱི་གསོ་རིག་སྨན་པ་^[13]ཀུན་མ་བགྲོས་གཅིག་མཐུན་གྱིས། འགྲོ་བ་མིར་འགོ་བའི་ནད་ཡམས་དང་ནད་ཅེས་པ་ནི། འགྲོ་བ་གཞན་གྱི་ལུས་ཐོག་ལ་ཡོད་པའི་འབུ་ཕྲ་དག་མིའི་ཁྲག་རྒྱུན་དང་དབུགས་རྒྱུན་ལ་སིམས་ཏེ་བྱུང་བའི་ལུས་ཁམས་མི་བདེ་བའི་ནད་ཅིག་དང་།   ཡང་ན། སྲིད་པའི་གངས་རི་དང་འཁྱག་རོམ། ས་གཞི་དང་རྒྱ་མཚོ་སོགས་སུ་ལོ་ངོ་ཁྲི་སྟོང་མང་པོའི་རིང་རྒྱུ་ཞིང་གནས་པའི་འབུ་ཕྲ་རྣམས་ཕྱིར་ཐོན་ནས་འགྲོ་བ་མི་དང་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་ཁྲག་རྒྱུན་དུ་སིམས་ཏེ་ལུས་ཁམས་ལ་མི་བདེ་བ་བཟོ་བཞིན་ཡོད་པར་བཤད་པས་འབུ་ཕྲ་ནི་ནད་དང་ནད་ཡམས་ཀྱི་འབྱུང་རྩའི་གཙོ་བོ་ཡིན་པར་འདོད།^[14]  ད་ཐེངས་ཀྱི་ཏོག་དབྱིབས་ནད་ཡམས་ ( Covid 19 ) ཀྱང་ཚན་རིག་པ་དང་ཞིབ་འཇུག་པ་མང་པོ་ཞིག་གིས་རྒྱ་ནག་ཝུ་ཧྰན་གྱི་སྲོག་ཆགས་གསོན་པོའི་ཁྲོམ་ར་ནས་ཙི་ཙིའི་རིགས་ལས་མཆེད་པར་སྨྲ་བ་དང་།^[15]

ལ་ལས་རྒྱའི་ཚན་རིག་པས་ཆེད་མངགས་རྫས་སྦྱོར་བརྟག་དཔྱད་ཁང་ནས་བཟོས་པར་སྨྲ།^[16]དང་པོ་ལྟར་ན། ཁོར་ཡུག་དང་དངོས་སུ་འབྲེལ་བ་ནི། སེམས་ཅན་ཚད་ལས་བརྒལ་བ་སྡེབ་གསོད་བྱས་པའི་ཉེར་འབྲས་ཏེ། ཞིབ་འཇུག་པ་སོགས་ཀྱིས་སེམས་ཅན་གྱི་ལུས་ཐོག་ཏུ་ནད་འབུ་རིགས་བརྒྱད་འབུམ་ (༨༠༠༠༠༠) ལྷག་ཡོད་པར་སྨྲ་བ་དང་།^[17] ནད་འབུ་དེ་དག་གཞན་ལ་འགོ་བའི་ཚུལ་ནི། ཤ་སོགས་མ་བཙོས་པ་དང་རློན་པར་ཟ་བ། སྐབས་རེར་བསད་མ་ཐག་པའི་དུད་འགྲོའི་ཤ་ཁྲག་རུས་གསུམ་ལ་ལོངས་སྤྱོད་པ། ལྷག་པར་དུ་གསོད་པའི་སྐབས། པགས་པ་བཤུ་བ་དང་། ཤ་བཅད་གཏུབ་ཀྱི་སྐབས་ནད་འབུ་དེ་དག་མིའི་ལུས་ཐོག་ཏུ་འགོ་ཉེན་ཆེ་ཤོས་ཡིན་^[18]པ་ལྟར་ཤ་ཚོང་ཁྲོམ་ར་དེར་མི་ཚོགས་ཧ་ཅང་ཆེ་ཞིང་། ཤ་འཚོང་མཁན་ཚོས་སེམས་ཅན་མང་པོ་གསོན་པོར་གསོད་བཞིན་ཡོད།

གཉིས་པ་ལྟར་ནའང་། ཁོར་ཡུག་དང་དངོས་སུ་འབྲེལ་བ་ནི། ནད་ཡམས་དེའི་འབྱུང་རྩ་ནི་ནད་འབུ་དང་འབུ་ཕྲ་དག་ཆེད་མངགས་ཀྱིས་སྲོག་ཆགས་ཙི་ཙི་སོགས་ལས་བཏོན་པ་དང་། ཡང་ན་སྲིད་པའི་འཁྱག་རོམ་གྱི་སྦུབས་སུ་ལོ་ངོ་སྟོང་ཕྲག་རིང་གནས་པའི་འབུ་ཕྲ་རྣམས་ཚན་རིག་གི་ལག་རྩལ་ལ་བརྟེན་ནས་ཕྱིར་བཏོན་ཡོད་པར་ཞིབ་འཇུག་པ་མང་པོས་རྗོད་བཞིན་ཡོད།^{[19] [20]}

ཁོར་ཡུག་འཁྲུག་རྐྱེན་ལས་དངོས་སུ་ནད་ཡམས་འབྱུང་བའི་དཔེ་ནི།  ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༦ ཟླ་༡༢ ཚེས་ ༢༦ ཉིན་རྒྱ་གར་རྒྱ་མཚོའི་རྦ་རླབས་འཕྱུར་བ་དང་ས་ཡོམ་ ( Tsumani ) བརྒྱབ་ནས་གཡས་གཡོན་གྱི་རྒྱལ་ཁབ་མང་པོའི་ནང་།  ཚ་ནད། ( Malaria ) བཤལ་ནད། (Cholera)  གློ་ནད (Tsunami lung) དཀར་བཤལ་ ( Diarrhoea) བྲང་ཁོག་ལ་གཉན་ཁ་( chest infection) བརྒྱབ་པ་སོགས་ཀྱི་ནད་ཡམས་བྱུང་ཡོད།^[21] དེའི་འབྱུང་རྐྱེན་ནི།  རྒྱ་མཚོ་དང་ས་སོགས་ཀྱི་གཏིང་དུ་ཡོད་པའི་འབུ་ཕྲ་རྣམས་ཕྱིར་ཐོན་ནས་ནད་ཡམས་དེ་དག་བྱུང་སྐོར་དང་།   ཧྥ་རན་སིའི་རྒྱལ་ཡོངས་ཁོར་ཡུག་ཞིབ་འཇུག་ཁང་ ( National Research Alliance for Environment) གི་ཞིབ་འཇུག་པ་༡༦ གིས་མཉམ་འབྲེལ་ཐོག་ཕྱི་ལོ་༢༠༢༠ཟླ་༤ ཚེས་ ༢༧ ཉིན་སྙན་ཐོ་བཏོན་པའི་ནང་།  སྤྱིར་ནད་ཡམས་དང་ཁོར་ཡུག་བར་འབྲེལ་བ་ཧ་ཅང་ཆེན་པོ་ཡོད་པ་དང་ལྷག་པར་དུ་ད་ལན་གྱི་ཏོག་དབྱིབས་ནད་ཡམས་ཀྱང་ཁོར་ཡུག་ལ་ཚད་ལས་བརྒལ་བའི་གཏོར་བརླག་བཏང་བ་ལས་བྱུང་སྐོར་གསལ་འདུག^[22]

ལྷག་པར་དུ་ཉེ་དུས།  བོད་ཀྱི་སྟོད་མངའ་རིས་སུ་ཆགས་པའི་སྲིད་པའི་གངས་རི་དང་འཁྱག་རོམ་གྱི་སྦུབས་སུ་ལོ་ངོ་ ༡༥༠༠༠ ལྷག་རྒྱུ་ཞིང་གནས་པའི་^[23]དེ་སྔོན་མཐོང་མ་མྱོང་བའི་འབུ་ཕྲའི་རིགས་མི་འདྲ་བ་ ༢༨ གསར་རྙེད་བྱུང་ཚུལ་^[24]འཁྱག་རོམ་ཞིབ་འཇུག་པ་དང་།  འབུ་ཕྲའི་ཞིབ་འཇུག་པ།   སྨན་པ་བཅས་མཉམ་རུབ་ཀྱིས་ཡུལ་དངོས་སུ་ཕྱིན་ནས་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པའི་སྙན་ཐོ་དང་གྲུབ་དོན་རྒྱས་པ་ཞིག་ (bioRxiv database ) ཌ་ཌ་སྦེ་སཱི་ཞེས་པའི་དྲ་རྒྱར་ད་ལོའི་ཟླ་དང་པོའི་ནང་དུ་བཀོད་པ་དང་།  ཞིབ་འཇུག་གི་གྲུབ་དོན་འདི་ཞིབ་འཇུག་པ་དང་ཚན་རིག་པ་མང་པོར་འཇིགས་སྣང་དང་དངངས་འཚབ་སྐྱེ་གཞི་ཆེན་པོ་ཞིག་ཏུ་གྱུར་འདུག  གལ་ཏེ་འབུ་ཕྲ་དེ་དག་ཕྱིར་ཤོར་ཚེ་བསམ་ཡུལ་ལས་འདས་པའི་ནད་ཡམས་ཀྱི་འཇིགས་པ་འབྱུང་ངེས་ཡིན་པའི་སྡོམ་ཚིག་བརྒྱབ་འདུག  འབུ་ཕྲ་དེ་དག་སྤྱི་ཚོགས་ནང་ཁྱབ་གདལ་དུ་འགྲོ་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་གཙོ་བོ་གཉིས་ཡོད་པར་རྗོད་བཞིན་ཡོད།

དང་པོ།   འགྲོ་བ་མི་འདོད་རྔམ་གྱི་གཞན་དབང་དུ་སོང་ནས།   ཚད་ལས་བརྒལ་བའི་ཁོར་ཡུག་ལ་གཏོར་སྐྱོན་བཏང་བ་ལས་འཛམ་གླིང་གི་ཚ་དྲོད་རྒྱས་ནས་འཁྱག་རོམ་དག་ཞུས་ཏེ་འབུ་ཕྲ་རྣམས་ཕྱིར་ཐོན་སྲིད།^[25]

གཉིས་པ།  དམག་འཁྲུག་གི་དམིགས་ཡུལ་བཟུང་ནས་སྲིད་པའི་གངས་རི་དང་འཁྱག་རོམ་སོགས་ཀྱི་སྦུབས་སུ་གནས་པའི་འབུ་ཕྲ་རྣམས་ཚན་རིག་གི་ལག་རྩལ་ལ་བརྟེན་ནས་ཕྱིར་བཏོན་ཏེ་མཚོན་ཆར་བཀོལ་སྤྱོད་བྱེད་སྲིད་པའི་བློ་འཚབ་ཆེན་པོ་བྱེད་བཞིན་ཡོད།^[26]ལྷག་པར་དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་འགོ་སྟོད་ནས་ཁོར་ཡུག་ལ་གཏོར་བརླག་ཚད་ལས་བརྒལ་བ་བཏང་བའི་རྐྱེན་གྱིས་བསམ་ཡུལ་ལས་འདས་པའི་ནད་ཡམས་བྱུང་འགོ་ཚུགས་ཡོད། དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་འགོ་ནས་ད་ལོའི་བར་དུ་རྒྱལ་སྤྱིའི་ནང་འཇིགས་སྣང་ཅན་གྱི་ནད་ཡམས་ཁྱོན་གྲངས་ ༡༡༩  བྱུང་བ་ལས།^[27] དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་ནང་ ༣༧ དང་།   དུས་རབས་ཉེར་གཅིག་པའི་ནང་ ༨༢ བྱུང་ཡོད།^[28]འདས་པའི་ལོ་ངོ་ཉི་ཤུའི་ནང་རྒྱལ་སྤྱིའི་ནང་བྱུང་བའི་ནད་ཡམས་དང་། དུས་རབས་ཉི་ཤུ་པའི་ནང་བྱུང་བའི་ནད་ཡམས་གཉིས་ཀྱི་གྲངས་ཚད་བསྡུར་ཚེ་ལྡབ་གཉིས་ལྷག་གིས་མང་བ་བྱུང་ཡོད།         དེའི་རྒྱུ་མཚན་གཙོ་བོ་ནི། འདས་པའི་ལོ་ངོ་ཉི་ཤུའི་རིང་ཁོར་ཡུག་ལ་གཏོར་བརླག་བཏང་བ་ནི་དུས་རབས་སྔ་མ་རྣམས་ལས་ཚབས་ཆེ་བ་དང་། ལྷག་ཏུ་དུས་རབས་ ༢༡ པ་ནི་དཔལ་འབྱོར་གྱི་དུས་རབས་ཡིན་ཞེས། ཚང་མ་འུད་སྒྲོག་གི་རྗེས་སུ་བརྒྱུགས་ནས་ཁོར་ཡུག་ལ་གཏོར་སྐྱོན་སྔར་ལས་ལྷག་པ་བཏང་ཡོད།   དང་པོ།  ས་གཏེར་སོགས་ཚད་ལས་བརྒལ་བ་སྔོག་འདོན།  གཉིས་པ།  ཤིང་ནགས་ཚད་ལས་བརྒལ་བ་གཅོད་འབྲེག  གསུམ་པ། གཙང་པོ་དང་མཚོ་སོགས་ལ་འབག་བཙོག་ཚད་ལས་བརྒལ་བ། བཞི་པ།  སེམས་ཅན་ཚད་ལས་བརྒལ་བ་སྡེབ་གསོད།  ཤིང་ནགས་གཅོད་འབྲེག་ལ་མཚོན་ན། ཕྱི་ལོ་ ༢༠༠༠ ལོ་ནས་ ༢༠༡༣ ལོའི་བར་ལོ་རེ་རྒྱལ་སྤྱིའི་ནང་ཁྱོན་ཤིང་སྡོང་ཐེར་འབུམ་3.5 ནས་ 7 བར་གཅོད་འབྲེག་དང་། དེའི་རྒྱ་ཁྱོན་ནི་ལྷོ་ཨ་མི་རི་ཀའི་རྒྱལ་ཁབ་ཀཱོ་སི་རི་ཀ་( Costa Rica ) ཡི་ས་ཁྱོན་གྱི་ཚོད་ཙམ་རེད་འདུག^[29]ཕྱི་ལོ་ ༢༠༡༥ ལོའི་སྙན་ཐོ་ལྟར་ན་ལོ་རེ་ཤིང་སྡོང་ཐེར་འབུམ་ ༡༥ དང་། འགྲོ་བ་མི་ཆགས་ནས་དེ་འདྲ་བྱུང་མྱོང་མེད་ཅིང་། སྐབས་དེའི་འཛམ་གླིང་ཤིང་སྡོང་གི་བརྒྱ་ཆ་༤༦  ཟིན་སྐོར་བཤད་འདུག^[30]

སེམས་ཅན་སྡེབ་གསོད་ལ་མཚོན་ན།    ལོ་རེར་རྒྱ་ནག་ཏུ་ཁྱི་ཤ་ཟ་བའི་དུས་ཆེན་སྐབས་ཁྱི་ས་ཡ་ ༢༠ དང་། འཛམ་གླིང་གི་ཕག་པ་ཕྱེད་ཀ་རྒྱ་ནག་ཏུ་ཡོད་ཅིང་།^[31]  ལོ་རེའི་ནང་རྒྱ་ནག་ཏུ་ཕག་པ་ས་ཡ་ ༣༠༠ དང་། འཛམ་གླིང་གི་ཕག་ཤ་བརྒྱ་ཆ་ ༦༠ ཐམ་པ་རྒྱ་མིས་ཟ་ཡི་ཡོད།^[32]  རྒྱལ་སྤྱིའི་ནང་ཉིན་རེ་ཟས་ཁོ་ནའི་ཆེད་དུ་སེམས་ཅན་ཐེར་འབུམ་ ༣ དང་།^[33]ལོ་གཅིག་ལ་མཚོན་ན་སེམས་ཅན་ཐེར་འབུམ་ ༡༠༩༥ ཟས་ཁོ་ནའི་ཆེད་དམར་གསོད་གཏོང་བཞིན་ཡོད།   དེ་བཞིན། བྱ་དེ། ཉ། བ་ཕྱུགས། ལུག་དང་འབུ་རིགས་སོགས་དམར་གསོད་བཏང་བའི་སོ་སོའི་གྲངས་ཀ་ནི་བསམ་ཡུལ་ལས་འདས་པ་ཡིན།

ཚན་རིག་པས་ལོ་མང་རིང་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པའི་གྲུབ་དོན་དུ་སེམས་ཅན་གྱི་ལུས་ཐོག་ཏུ་ནད་འབུ་རིགས་བརྒྱད་འབུམ་ (༨༠༠་༠༠༠) ལྷག་ཡོད་སྐོར་དང་། དེ་དག་མི་ལ་འགོ་རུང་ཡིན་པའི་སྙན་ཐོ་བཏོན་ཡོད།^[34]   དེས་ན།  ངོ་གདོང་འཛུམ་གྱིས་ཁེངས་ཀྱང་ཁོག་ཏུ་གདུག་རྩུབ་ཀྱི་མེ་ལྕེ་འབར་བཞིན་པའི་མིས་བྱས་ཉེས་ཚབས་ཆེན་དེ་འདྲ་བསགས་ནས།  ད་དུང་ནད་ཡམས་བྱུང་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་གཞན་དུ་འཚོལ་རྒྱུ་དང་གཞན་ལ་ཁག་དཀྲི་རྒྱུ་འདུག་གམ།  ནད་ཡམས་ནི་རྒྱུ་མེད་རྐྱེན་མེད་དམ།  རང་བྱུང་ལྷན་སྐྱེས་སུ་བྱུང་བ་ཞིག་གཏན་ནས་རེད་མི་འདུག     མིའི་འདོད་རྔམ་དང་བྱ་ངན་ཐལ་དྲགས་པས་ཁོར་ཡུག་ལ་ཚད་ལས་བརྒལ་བའི་གཏོར་བརླག་བཏང་བས་ནད་དང་ནད་ཡམས་བྱུང་ཚུལ་དེང་ཞིབ་འཇུག་པ་མང་པོས་རྗོད་བཞིན་འདུག^[35]  དཔེར་ན།  ཧྥ་རན་སིའི་སྐྱེ་དངོས་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་པ་སཱར་གྷ་ཡིས་( Serge Morand ) བརྩམས་པའི་འབྱུང་འགྱུར་གྱི་འཇིགས་པ་( The Next Plague ) ཞེས་པའི་དཔེ་དེབ་ཏུ་དེའི་སྐོར་ཧ་ཅང་ཞིབ་ཚགས་ཀྱིས་དཔྱད་འཇོག་བྱས་འདུག^[36]

ཁོར་ཡུག་ལ་བདག་གཅེས་བྱས་ན་ནད་ཡམས་ཉུང་བར་འགྱུར་བའི་དཔེ་ནི།  བོད་མཐོ་སྒང་ལ་མཚོན་ན།  རྒྱལ་ཁབ་གཞན་དུ་བྱུང་བའི་ནད་ཡམས་ཀྱི་གྲངས་དང་བོད་དུ་བྱུང་བའི་ནད་ཡམས་ཀྱི་གྲངས་ཚད་གཉིས་བསྡུར་ཚེ།  དེ་གཉིས་ཀྱི་བར་ལ་ཁྱད་པར་ཆེན་པོ་འདུག    དཔེར་ན།  དུས་རབས་ ༡༧ ནས་ད་ལོའི་བར་ཨ་རིར་ནད་ཡམས་ཆེ་གྲས་ཁྱོན་ ༡༥ ^[37]བྱུང་ཡང་། བོད་དུ་ནད་ཡམས་ཆེ་གྲས་ ༡༠ ^[38]ལས་བྱུང་མེད།  དེའི་རྒྱུ་མཚན་ནི། བོད་ཀྱི་ས་མཐོ་བ་དང་ཁོར་ཡུག་གཙང་བའི་རྒྱུ་མཚན་གཅིག་པུ་ལ་ཐུག་མི་འདུག དེ་ནི་བོད་མིའི་ཡུལ་སྲོལ་གོམས་གཤིས་སུ་འཇགས་པའི་ཁོར་ཡུག་ལ་བདག་གཅེས་ཀྱི་སྤྱོད་བཟང་དང་། ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ཤུགས་རྐྱེན་ལས།     ཕྱི་ལོ་ ༡༩༥༩ ལོའི་གོང་དུ་གཏེར་ཁ་སྔོག་འདོན་དང་།   གཙང་པོ་དང་རྒྱུག་ཆུ། མཚོ་དང་མཚེའུ་སོགས་ལ་འབག་བཙོག་དང་། ཆུ་རགས་ཆེན་པོ་བཟོ་བ་དང་ཆུ་ཆེན་དག་གི་ཁ་ཕྱོགས་གཞན་དུ་བསྒྱུར་ཐབས་སོགས་ནམ་ཡང་བྱས་མྱོང་མེད།  ལྷག་པར་ཚད་བརྒལ་གྱིས་ཤིང་ནགས་གཅོད་འབྲེག་དང་།  ར་ལུག་སོགས་སྡེབ་གསོད་མ་བྱས་པའི་ཉེར་ལེན་ལ་བརྟེན་ནས་བྱུང་འདུག བོད་ཀྱི་དམངས་སྲོལ་དུའང་།   ས་བརྐོ་རྡོ་བསློག་སོགས་ཀྱི་ལས་མ་བྱེད་མ་གཏོགས།  ཀླུ་དང་གཉན་གྱིས་གནོད་ཀྱི་རེད་ཟེར་ནས་སྤྱི་ཚོགས་ཁྱོན་ནས་དེ་ལྟར་མི་བྱེད་པའི་གོམས་སྲོལ་ཆེན་པོ་ཡོད་པ་བཞིན།    ས་བརྐོ་རྡོ་བསློག་ཤུགས་ཆེ་བྱས་ན་ས་འོག་ཏུ་གནས་པའི་འབུ་ཕྲ་རྣམས་ཕྱིར་ཐོན་ནས་མི་སོགས་ལ་འགོ་རྒྱུའི་ཉེན་ཁ་ཡོད་ཅེས་དེང་ཚན་རིག་པས་དངོས་སུ་ཤོད་བཞིན་ཡོད་པས།^[39]སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ཁ་ཏ་བསླབ་བྱ་བྱེད་ཚུལ་དེ་དག་གི་རྩ་བ་ནི་ཚན་རིག་དང་ཧ་ཅང་མཐུན་འདུག

 

༥ མཇུག་གཏམ།

( རང་ཉིད་ལ་གཅེས་ན།  ཁོར་ཡུག་ལ་གཅེས་ཤེས་དགོས)

མདོར་ན། རང་ཉིད་ཀྱི་ཚེ་སྲོག་ལ་གཅེས་སྤྲས་དང་ལུས་སེམས་བདེ་ཐང་།   བུ་རབས་ཚ་རྒྱུད་རྣམས་ཀྱི་སྲོག་གི་རྒྱུ་བ་རྒྱུན་མཐུད་འདོད་ན།  དཔལ་འབྱོར་ཡར་རྒྱས་ཞེས་འཇིག་རྟེན་གྱི་རིན་ཆེན་ས་གཏེར་སོགས་ཤོག་དངུལ་གྱི་གྲངས་ཀ་ཙམ་ལ་བསྒྱུར་རྒྱུའི་འཕྲལ་ཕུགས་གོ་ལྡོག་པའི་སྤྱོད་པར་མགོ་མི་འཁོར་བར།   འགྲོ་བ་སྲོག་ཆགས་གཙོ་བོར་གྱུར་པའི་ཁོར་ཡུག་གི་སྡེར་གཏོགས་པའི་ཤིང་ནགས་དང་ཆུ་བོ་སོགས་ལ་བདག་གཅེས། གཏོར་བརླག་དང་བག་མེད་དུ་ལོངས་སྤྱོད་བྱེད་མི་ཉན་པའི་སློབ་གསོ་དང་གོ་རྟོགས་ཀྱི་ལས་གཞི་གང་མགྱོགས་སྤེལ་དགོས།    དཔེར་ན།  ཁོར་ཡུག་ལ་གཏོར་བརླག་ཅི་ཙམ་བཏང་བའི་ཚོད་ཀྱིས་ནད་དང་ནད་ཡམས་ཀྱི་འཇིགས་པ་འབྱུང་ངེས་ཀྱི་སྐོར་ཚན་རིག་པས་བཏོན་པའི་གྲུབ་དོན་རྣམས་^[40]ཕྱོགས་བསྒྲིགས་ཀྱིས་དེབ་ཆུང་ལྟ་བུ་བཟོས་ཏེ། ཚོང་པ་དང་བཟོ་གྲྭ་ཆེ་ཁག་ལ་ངོ་སྤྲོད་དང་།  དམིགས་བསལ་གྱིས་སློབ་གྲྭ་དང་མཐོ་སློབ་ཁག་གི་སློབ་ཚན་དུ་འཇོག་ཐུབ་ན།   ཁོ་ཚོ་ནི་མ་འོངས་པའི་འཛམ་གླིང་གི་བདག་པོ་ཡིན་པས་ཆུང་དུས་ནས་ཁོར་ཡུག་བདག་གཅེས་ཀྱི་བག་ཆགས་བཟང་པོ་ཞིག་འཇོག་ཐུབ་རྒྱུའི་རེ་བ་ཡོད།   དེ་ཡང་ཁོར་ཡུག་ལ་བདག་གཅེས་བྱས་དང་མ་བྱས་ཀྱི་འཕྲལ་ཕུགས་ཀྱི་དགེ་སྐྱོན་དང་།  ལྷག་ཏུ་རང་ཉིད་སྒེར་ལ་དངོས་སུ་ཕན་གནོད་གང་ཡོད་དང་།   འདོད་རྔམ་དང་དགོས་མཁོའི་ཚད་ལས་བརྒལ་བའི་དཔལ་འབྱོར་རྒྱ་སྐྱེད་ཀྱི་ཉེན་ཚབས་སྐོར་མང་ཙམ་གོ་རྟོགས་སྤེལ་རྒྱུའི་དུས་ལ་བབ་འདུག

དེར་བརྟེན་ཞིབ་འཇུག་པ་དང་ཚན་རིག་པ་མང་པོས་ད་དུང་མུ་མཐུད་ཁོར་ཡུག་ལ་གཏོར་སྐྱོན་བཏང་ཚེ་འབྱུང་འགྱུར་ལོ་ཟླའི་ཁྲོད། འདས་པའི་ནད་ཡམས་ལས་ལྡབ་འགྱུར་གྱི་འཇིགས་པ་ཆེ་བ་ཡོང་ངེས་ཀྱི་སྐོར་རྗོད་བཞིན་ཡོད།^[41]ཞིབ་ཏུ་བསམས་ཚེ། ནད་ཡམས་ནི་མིའི་གདུག་རྩུབ་ཀྱི་སྤྱོད་པ་གཟུགས་བརྙན་དུ་ཤར་བ་ཡིན་པས།  གཟུགས་བརྙན་དེར་སྟངས་འཛིན་བྱེད་དགོས་ཚེ།  ད་གཟོད་འགྲོ་བ་མིའི་འདོད་རྔམ་དང་མྱོས་པ་ལྟ་བུའི་གཏུམ་སྤྱོད་ལ་སྟངས་འཛིན་བྱེད་དགོས་པ་ལས། གཞན་ཐབས་ཤེས་ཅི་ཡང་མེད་དོ། །

མཐའ་དོན།   ནད་ཡམས་ལ་སྙིང་རྗེ་མེད་ལ། ཉེ་རིང་དང་ཕྱོགས་རིས་ནི་དེ་བས་ཀྱང་མེད་པས།  རྒྱལ་སྤྱི་དང་རྒྱལ་ནང་། སྤྱི་དང་སྒེར། རང་དང་གཞན་ཀུན་གྱིས་ཞིབ་ཏུ་མནོ་བསམ་གཏང་དགོས་པའི་དུས་ལ་བབ་འདུག  ནད་ཡམས་ཞི་གྱུར་ཅིག  མིའི་གདུག་རྩུབ་ཀྱི་བྱ་སྤྱོད་མཚམས་ཆད་པར་གྱུར་ཅིག   ཁོར་ཡུག་གཙང་གྱུར་ཅིག

བཞུགས་སྒར་རྒྱལ་བའི་ཕོ་བྲང་གི་ཉེ་འདབས་ནས་ཀིརྟིའི་བྱེས་པ་གྲྭ་ཚང་གི་གྲྭ།  ཨ་ལགས་རྗེ་སྤྲུལ་བློ་གྲོས་ཆོས་བཟང་གིས་ཕྱི་ལོ་ ༢༠༢༠ ཟླ་ ༧ ཚེས་ ༢༧ ཉིན་ལ།

 

^[1]                 https:/en.m.wikipedia.org>list of epidemics

^[2]                 https://www.britannica.com/event/black-Death.

^[3]                 www.historytoday.com>black Death

^[4]                 www.cnn.com>black Death spread by humans, vindicating rats

^[5]                 www.history.com>spanish flu>

^[6]                 www.nationalgeographic.com.1918flu Pandemic that killed 50 million originated in china,

^[7]                 www.sciencefocus.com>How do viruses jump from animals to Human?  ‘‘Wild says that with COVID-19 making wildlife look guilty of making humans sick, she wants people to acknowledge that animals and nature mostly help us stay healthy, and that tragic outcomes are rare, When we say that we’re all in this together, that means animals , too.’ “When we keep ecosystem healthy,’’ She say,  ‘‘we really reduce the risk of disease.’’

^[8]                 ཤོག་གྲངས། ༢༣༡ རྗེ་གྲུབ་ཐོབ་ཆེན་པོ་ལྕགས་ཟམ་པ་ཐང་སྟོང་རྒྱལ་པོའི་རྣམ་ཐར་ངོ་མཚར་རྒྱ་མཚོ། མཛད་པ་པོ། ཤེས་རབ་དཔལ་ལྡན། ཐང་སྟོང་ཐེབས་རྩ་ནས་པར་སྐྲུན་བྱས།

^[9]                 ཤོག་གྲངས། ༢༥༣ གངས་ལྗོངས་གསོ་རིག་བསྟན་པའི་ཉིན་བྱེད་རིམ་བྱོན་གྱི་རྣམ་ཐར་ཕྱོགས་བསྒྲིགས། བྱམས་པ་འཕྲིན་ལས་ཀྱིས་བརྩམས། བོད་གཞུང་སྨན་རྩིས་ཁང་། ཕྱི་ལོ་༡༩༩༡

^[10]               www.businessdictionary.com>environment

^[11]               www.cirad.fr>Covid-19> origins of the epidemic coronavirus>

^[12]               www.sciencefocus.com>How do viruses make us ill?

^[13]   ནད་ཀྱི་ཁ་རླུང་སྤྲིན་དུ་ཆགས་པ་ལས། །བལ་ནད་རྒྱུ་གཟེར་གག་ལྟོག་འབྲུམ་ནག་འབྱུང་། །གཞན་ཡང་དུས་བཞིའི་འབྱུང་བ་དམན་ལྷག་ལོག།དྲག་ཤུལ་རི་དུག་ཁྲོས་འཇིགས་མྱ་ངན་འདོད། །ཁ་ཟས་མ་སྙོམས་པ་ཡིས་རིམས་སུ་འགྱུར། །རྒྱུ་རྐྱེན་དེ་ཡིས་མཁྲིས་པའི་མེ་དྲོད་བསང་། ཞེས་གཡུ་ཐོག་ཡོན་ཏན་མགོན་པོ། ༡༩༩༣ པར་ཐེངས་གཉིས་པ། བདུད་རྩི་སྙིང་པོ་ཡན་ལག་བརྒྱད་པ་གསང་བ་མན་ངག་གི་རྒྱུད་དམ་དཔལ་ལྡན་རྒྱུད་བཞི། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།ཤོག་གྲངས། ༢༤༣

^[14]               www.discovermagazine.com>here’s How those Disease Can jump to Humans

^[15]               www.nbcnews.com>where did the Coronavirus come from ?

^[16]               www.newscientist.com>did coronavirus come from a lab?

^[17]               www.newscientist.com>this won’t be the last pandemic.Where will be next one come from?

^[18]               www.sciencefocus.com>How do viruses jump from animals to Human? ‘‘if its cooked, eating is actually one of the lowest risks,’’ says J.Scott Weese,director of the University of Guelph’s Centre for Public Health and Zoonose.Its the handling that comes before eating-the killing-skinning and butchering-that is highly risky

^[19]               www.thehindu.com> coronavirus was made in a lab, says survey

^[20]               news.cgtn.com>virologist at Wuhan lab speaks to Science:

^[21]               www.cnn.com/surivors face disease threat/

^[22]               www.cirad.fr>Covid-19> origins of the epidemic coronavirus>

^[23]               www.sciencemag.org>ancient viruses found in Tibetan glacier Science

^[24]               www.sciencemag.org>ancient viruses found in Tibetan glacier Science

^[25]               www.sciencemag.org>ancient viruses found in Tibetan glacier Science

^[26]               Dead Silennce:Fear and terror on the anthrax trail by Bo Coen and Eric David Nadler. Publication 2009 Publisher:Barkely:Counterpoint:Distribute by Publishers Group West.

^[27]               https:/en.m.wikipedia.org>list of epidemics

^[28]               https:/en.m.wikipedia.org>list of epidemics

^[29]               www.ran.org/how many trees are cut down every year?

^[30]               www.time.com/trees-human

^[31]               www.npr.org>2019/8/15

^[32]               www.pig.-work.co.uk

^[33]               www.sentientmedia.org/how mang animals are killed for food everyday

^[34]               www.newscientist.com>this won’t be the last pandemic.Where will be next one come from?

^[35]               www.sciencefocus.com>How do viruses jump from animals to Human? ‘‘if its cooked, eating is actually one of the lowest risks,’’ says J.Scott Weese,director of the University of Guelph’s Centre for Public Health and Zoonose.Its the handling that comes before eating-the killing-skinning and butchering-that is highly risky

^[36]               www.cirad.fr>Covid-19> origins of the epidemic coronavirus>

^[37]               www.healthline.com/the worst outbreaks in u.s.history

^[38]               དེ་སྔ་སྡོམ་རྩིས་བརྒྱབ་པའི་ཡིག་ཆ་མ་མཐོང་ཡང་། སྨན་རམས་པ་གཡང་འབུམ་རྒྱལ་གྱི་ཞིབ་འཇུག་དང་།  དཔེ་དེབ་ཇི་སྙེད་ཅིག་ལ་གཞིགས་ཚེ།

^[39]               www.sciencefocus.com>How do viruses jump from animals to Human? ‘‘if its cooked, eating is actually one of the lowest risks,’’ says J.Scott Weese,director of the University of Guelph’s Centre for Public Health and Zoonose.Its the handling that comes before eating-the killing-skinning and butchering-that is highly risky

^[40]               www.cirad.fr>Covid-19> origins of the epidemic coronavirus>

^[41]               www.newscientist.com>this won’t be the last pandemic.Where will be next one come from?