ཟླ་བ་གཞོན་ནུ།
དེ་ཡང་རྒྱ་གར་གྱི་རྒྱན་གྱི་བསྟན་བཅོས་དག་ལས་ད་བར་རྙེད་སོན་བྱུང་བ་དག་ལ་རྒྱན་གྱི་སྐོར་བཀོད་པ་ཐོག་མ་ནི་ཐུབ་པ་རྒྱས་བྱེད་ཀྱི་<<གར་གྱི་བསྟན་བཅོས>>ཡིན་པ་དང་། གཞུང་དེར་རྒྱན་བཞི་མ་གཏོགས་བསྟན་མེད། དེའི་རྗེས་སུ་<<མེའི་སྔོན་རབས>>སུ་རྒྱན་བཅུ་དྲུག་བསྟན་པར་བཤད་ནའང་། <<མེའི་སྔོན་རབས>>ཞེས་པ་ག་དུས་བྱུང་མིན་མཁས་པ་རྣམས་བཞེད་པ་མི་མཐུན་ཞིང་རྩོད་གཞིར་གྱུར་བས་རྒྱན་གྱི་དར་འཕེལ་ཁྲོད་དུ་གོ་རིམ་དང་གནས་བབ་གང་འདྲ་ཞིག་ཏུ་འཇོག་དགོས་མིན་ལ་བཞེད་པ་མི་མཐུན་པ་ཡིན།
མེའི་སྔོན་རབས་ཀྱི་རྗེས་ལ་སྣང་ཆེན་གྱི་<<རྒྱན་གྱི་མདོ>>བྱུང་བར་བརྩི་བ་དང་། དེ་ལ་རྒྱན་༣༨ ཙམ་བསྟན་ཡོད་དེ། རིམ་པ་བཞིན།
༡༽ཕུལ་བྱུང་གི་རྒྱན། ༢༽རྗེས་འགྲོ་མེད་པའི་རྒྱན། ༣༽རྗེས་ཁྲིད་ཀྱི་རྒྱན། ༤༽བསྙོན་དོར་གྱི་རྒྱན། ༥༽སྐབས་མིན་བསྟོད་པའི་རྒྱན། ༦༽དོན་གཞན་བཀོད་པའི་རྒྱན། ༧༽འགོག་རྒྱན། ༨༽ཤིས་བརྗོད་ཀྱི་རྒྱན། ༩༽རབ་རྟོག་གི་རྒྱན། ༡༠༽ཡན་ལག་གི་རབ་རྟོག་གི་རྒྱན། ༡༡༽རྒྱ་ཆེ་བའི་རྒྱན། ༡༢༽དཔེའི་རྒྱན། ༡༣༽དཔེའི་གཟུགས་ཅན་གྱི་རྒྱན། ༡༤༽དཔེ་ཅན་དཔེའི་རྒྱན། ༡༥༽གཟི་བརྗིད་ཀྱི་རྒྱན། ༡༦༽མཚུངས་སྦྱོར་གྱི་རྒྱན། ༡༧༽གསལ་བྱེད་ཀྱི་རྒྱན། ༡༨༽ངེས་བསྟན་གྱི་རྒྱན། ༡༩༽རྣམ་གྲངས་བརྗོད་པའི་རྒྱན། ༢༠༽ཡོངས་བརྗེས་ཀྱི་རྒྱན། ༢༡༽དགའ་བའི་རྒྱན། ༢༢༽དགོངས་པ་ཅན་གྱི་རྒྱན། ༢༣༽རིམ་པ་ཅན་གྱི་རྒྱན། ༢༤༽ཟུང་ལྡན་གྱི་རྒྱན། ༢༥༽ཉམས་ལྡན་གྱི་རྒྱན། ༢༦༽གཟུགས་ཅན་གྱི་རྒྱན། ༢༧༽སྲིད་པ་ཅན་གྱི་རྒྱན། ༢༨༽འགོག་རྒྱན། ༢༩༽ཁྱད་པར་བརྗོད་པའི་རྒྱན། ༣༠༽ལྡོག་པ་ཅན་གྱི་རྒྱན། ༣༡༽ཟོལ་བསྟོད་ཀྱི་རྒྱན། ༣༢༽སྦྱར་བའི་རྒྱན། ༣༣༽ཐེ་ཚོམ་གྱི་རྒྱན། ༣༤༽བསྡུས་བརྗོད་ཀྱི་རྒྱན། ༣༥༽ཀུན་ཕན་གྱི་རྒྱན། ༣༦༽རབ་སྤེལ་གྱི་རྒྱན། ༣༧༽ལྷན་ཅིག་བརྗོད་པའི་རྒྱན། ༣༨༽རང་བཞིན་བརྗོད་པའི་རྒྱན། བཅས་རྒྱན་སོ་བརྒྱད་བསྟན་ཡོད།
སྣང་ཆེན་གྱི་རྗེས་ལ་སློབ་དཔོན་དབྱུག་པ་ཅན་བྱུང་བར་བརྩི་ལ། ཁོང་ནི་འུ་ཅག་ལ་ཧ་ཅང་གསལ་བ་ལྟར་ཁོང་གི་སྙན་ངག་གི་གཞུང་གྲགས་ཅན་<<མེ་ལོང་མ>>ཡི་ལེའུ་གཉིས་པ་ཐུན་མོང་བའི་རྒྱན་དུ་དོན་རྒྱན་སོ་ལྔ[1]་བསྟན་ཡོད་པ་སྟེ། རང་བཞིན་བརྗོད་དང་དཔེ་དང་ནི།། གཟུགས་ཅན་གསལ་བྱེད་སྐོར་བ་དང་།། འགོག་དང་དོན་གཞན་བཀོད་པ་དང་།། ལྡོག་པ་ཅན་དང་སྲིད་པ་ཅན།། བསྡུས་དང་ཕུལ་བྱུང་རབ་བརྟགས་དང་།། རྒྱུ་དང་ཕྲ་མོ་ཆ་དང་རིམ།། དགའ་དང་ཉམས་ལྡན་གཟི་བརྗིད་ཅན།། རྣམ་གྲངས་བརྗོད་དང་ཀུན་ཏུ་ཕན།། རྒྱ་ཆེ་བསྙོན་དོར་སྦྱར་བ་དང་།། འགལ་དང་སྐབས་མིན་བསྟོད་པ་དང་།། ཟོལ་བསྟོད་ངེས་པར་བསྟན་པ་དང་།། ལྷན་ཅིག་བརྗོད་དང་ཡོངས་བརྗེས་ཤིས།། རབ་སྤེལ་དེ་ནས་དགོངས་པ་ཅན།། འདི་དག་ཚིག་རྣམས་དག་གི་ནི།། རྒྱན་དུ་སྔོན་གྱི་མཁས་པས་བསྟན།། ཞེས་གསལ་བོར་བརྗོད་ཡོད་པ་ལྟར་ཡིན།
དེ་ནས་མིའུ་ཐུང་གིས་རྒྱན་སོ་གཅིག་འབའ་ཞིག་བསྟན་ཡོད་པ་སྟེ། རིམ་པ་བཞིན། ༡་༽ཕུལ་བྱུང་གི་རྒྱན། ༢༽རྗེས་འགྲོ་མེད་པའི་རྒྱན། ༣༽རྗེས་ཁྲིད་ཀྱི་རྒྱན། ༤༽བསྙོན་དོར་གྱི་རྒྱན། ༥༽སྐབས་མིན་བསྟོད་པའི་རྒྱན། ༦༽དོན་གཞན་བཀོད་པའི་རྒྱན། ༧༽འགོག་རྒྱན། ༨༽རབ་རྟོག་གི་རྒྱན། ༩༽དཔེའི་རྒྱན། ༡༠༽དཔེ་ཅན་དཔེའི་རྒྱན། ༡༡༽ མཚུངས་སྦྱོར་གྱི་རྒྱན། ༡༢༽གསལ་བྱེད་ཀྱི་རྒྱན། ༡༣༽ངེས་བསྟན་གྱི་རྒྱན། ༡༤༽ཡོངས་བརྗེས་ཀྱི་རྒྱན། ༡༥༽ ཟླ་བོ་དངོས་པོའི་དཔེའི་རྒྱན། ༡༦༽རིམ་པ་ཅན་གྱི་རྒྱན། ༡༧༽ཟུང་ལྡན་གྱི་རྒྱན། ༡༨༽གཟུགས་ཅན་གྱི་རྒྱན། ༡༩༽འཁྱོག་བརྗོད་ཀྱི་རྒྱན། ༢༠༽སྲིད་པ་ཅན་གྱི་རྒྱན། ༢༡༽འགལ་བའི་རྒྱན། ༢༢༽ཁྱད་པར་བརྗོད་པའི་རྒྱན། ༢༣༽ལྡོག་པ་ཅན་གྱི་རྒྱན། ༢༤༽ཟོལ་བསྟོད་ཀྱི་རྒྱན། ༢༥༽ཟོལ་བརྗོད་ཀྱི་རྒྱན། ༢༦༽སྦྱར་བའི་རྒྱན། ༢༧༽ཐེ་ཚོམ་གྱི་རྒྱན། ༢༨༽བསྡུས་བརྗོད་ཀྱི་རྒྱན། ༢༩༽ཀུན་ཕན་གྱི་རྒྱན། ༣༠༽རབ་སྤེལ་གྱི་རྒྱན། ༣༡༽ལྷན་ཅིག་བརྗོད་པའི་རྒྱན་བཅས་སོ།།
དེ་བཞིན་དུ་དྲག་པོས་རྒྱན་ཉེར་དྲུག་དང་། མཐོ་བཙུན་གྱིས་རྒྱན་བཞི་བཅུ་ཞེ་གཅིག་བསྟན་ཡོད་པ་ཡིན།
རྒྱན་གྱི་འཕེལ་རིམ་དང་འབྲེལ་ཏེ། སྔོན་གྱི་སློབ་དཔོན་ཁག་ཚང་མའི་བཞེད་པ་ལྟར་གྱི་རྒྱན་ཅི་ཡོད་ཆ་ཚང་རེ་རེ་བཞིན་ངོ་སྤྲོད་བྱེད་པར་དགོས་པ་ཆེར་མ་མཐོང་སྟེ། འདི་ཙམ་གྱིས་རྒྱན་གྱི་སྐོར་ལ་སློབ་དཔོན་སྔ་གཞུག་ཐམས་ཅད་ཀྱིས་རྟོག་དཔྱོད་མཛད་ཞོར་རྒྱན་ཇེ་ཉུང་ངུ་ནས་རིམ་གྱིས་ཁ་གྲངས་འཕེལ་བ་ཙམ་རྟོགས་ནུས་པས་འཐུས།
དེ་དག་ལས་ཤུགས་རྐྱེན་ཆེ་ཤོས་དང་ཚད་དང་ལྡན་པ། ངག་གི་དབང་ཕྱུག་གི་སྤྲུལ་བ་ཉིད་དུ་གྲགས་པའི་<<སྙན་ངག་རབ་གསལ>>གྱི་གཞུང་རྩོམ་མཁན་གྱིས་ཉིད་ཀྱི་གཞུང་དུ། རྒྱན་དྲུག་ཅུ་རེ་གཅིག་ཙམ་བསྟན་ཡོད[2]་དེ། རིམ་པ་བཞིན།
༡ ༽དཔེ། ༢ ༽རྗེས་འགྲོ་མེད།[3] ༣ ༽དཔེའི་དཔེ་ཅན།[4] ༤ ༽རབ་རྟོག ༥ ༽ཐེ་ཚོམ་བཅས། ༦ ༽གཟུགས་ཅན། ༧ ༽བསྙོན་དོར། ༨ ༽དོན་སྦྱར། ༩ ༽བསྡུས་བརྗོད། ༡༠ ༽ངེས་བསྟན། ༡༡ ༽སྐབས་མིན་བསྟོད་པ། ༡༢ ༽ཕུལ་བྱུང་། ༡༣ ༽ཟླ་བོ་དངོས་པོའི་དཔེ། ༡༤ ༽མཐོང་མཐའ། ༡༥ ༽གསལ་བྱེད། ༡༦ ༽མཚུངས་སྦྱོར། ༡༧ ༽ལྡོག་པ་ཅན། ༡༨ ༽འགོག་རྒྱན། ༡༩ ༽སྲིད་པ་ཅན། ༢༠ ༽ཁྱད་པར་བརྗོད་པ། ༢༡ ༽རིམ་པ་ཅན། ༢༢ ༽དོན་གཞན་བཀོད་པ། ༢༣ ༽འགལ་བ། ༢༤ ༽རང་བཞིན་བརྗོད་པ། ༢༥ ༽ཟོལ་བསྟོད། ༢༦ ༽ལྷན་ཅིག་བརྗོད་པ། ༢༧ ༽མེད་པ་བརྗོད་པ། ༢༨ ༽ཡོངས་བརྗེས། ༢༩ ༽དགོངས་པ་ཅན། ༣༠ ༽སྙན་ངག་རྟགས། ༣༡ ༽རྣམ་གྲངས་བརྗོད་པ། ༣༢ ༽རྒྱ་ཆེ་བ། ༣༣ ༽བསྡུས་པ། ༣༤ ༽རྣམ་གྲངས། ༣༥ ༽རྗེས་དཔག ༣༦ ༽ཡན་ལག ༣༧ ༽ཟོལ་བརྗོད། ༣༨ ༽བློ་འགོག་པ། ༣༩ ༽རྒྱུའི་ཕྲེང་བ། ༤༠ ༽ཕན་ཚུན། ༤༡ ༽ལན། ༤༢ ༽ཕྲ་མོ། ༤༣ ༽སྙིང་བོ། ༤༤ ༽མི་འགྲོགས་པ། ༤༥ ༽ཏིང་ངེ་འཛིན། ༤༦ ༽མཉམ་པ། ༤༧ ༽མི་མཉམ་པ། ༤༨ ༽ དུ་མ། ༤༩ ༽ ཕས་ཀྱི་དགྲ ༥༠ ༽ཟུམ་པ། ༥༡ ༽ ཕྲེང་བ་གཅིག་པོ། ༥༢ ༽དྲན་པ། ༥༣ ༽འཁྱམས་པ་ཅན། ༥༤ ༽གཟི་བྱིན། ༥༥ ༽སྤྱི། ༥༦ ༽བྱེ་བྲག ༥༧ ༽དེའི་ཡོན་ཏན། ༥༨ ༽དེའི་ཡོན་ཏན་མིན་པ། ༥༩ ༽བསྣུན་པ། ༦༠ ༽ རབ་སྤེལ། ༦༡ ༽འདྲེས་པ། བཅས་སོ།། སློབ་དཔོན་འདིའི་ལུགས་སུ། དོན་རྒྱན་གོང་དུ་བཀོད་པ་ལྟར་དྲུག་ཅུ་རེ་གཅིག་དང་སྒྲ་རྒྱན་བརྒྱད་དེ་ཁྱོན་བསྡོམས་པས་དྲུག་ཅུ་རེ་དགུ་ཡོད།
ཇི་སྐད་དུ་དབྱུག་པ་ཅན་གྱིས། སྙན་ངག་མཛེས་པར་བྱེད་པ་ཡི།། ཆོས་རྣམས་རྒྱན་ཞེས་རབ་ཏུ་བརྗོད།། དེ་ནི་ད་ལྟའང་རྣམ་རྟོག་སྟེ། དེ་དག་མ་ལུས་སུས་འཆད་ནུས།།[5] ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར། རྒྱན་གྱི་དབྱེ་བ་ཕྲ་མོ་ནི་སྔོན་ཐོག་མའི་དུས་ནས་བརྩམས་ཏེ་དེ་ལྟའི་བར་དུའང་རྣམ་རྟོག་གི་སྒོ་ནས་ཐ་དད་པ་དུ་མ་བྱུང་ཞིང་། དུས་ད་ལྟའང་སྙན་ངག་མཁན་མཁས་པ་རྣམས་ཀྱིས་སྙན་ངག་མཛེས་པར་བྱེད་པའི་སྦྱོར་ཚུལ་ཐ་དད་པ་འབྱུང་བཞིན་པ་དང་། དེ་བཞིན་དུ་མ་འོངས་པར་ཡང་དེ་བཞིན་དུ་ངེས་པ་དང་། དེ་ནི་དུས་གསུམ་གྱི་སྙན་ངག་མཁན་ཇི་ཙམ་པ་དེ་ཙམ་པའི་རྣམ་རྟོག་གི་རྗེས་སུ་འགྲོ་བའི་ཕྱིར། དེ་ལྟ་བུའི་རྒྱན་མ་ལུས་པ་ནི་ཚུར་མཐོང་བྱིས་པ་སུས་འཆད་ནུས་ཏེ་མི་ནུས་སོ་ཞེས་པ་ཐུགས་མད་དོ།།
དེ་ནས་རིམ་གྱིས་རྒྱན་གྱི་ཁ་གྲངས་ཧ་ཅང་འཕེལ་བ་སྟེ། བརྒྱ་ཕྲག་བཅུ་གཉིས་ནས་བརྒྱ་ཕྲག་བཅོ་བརྒྱད་པའི་བར་དུ་བརྩམས་པའི་སྙན་ངག་གི་གཞུང་དེ་དག་ལ་དཔྱད་ཞིབ་ཐུང་ཙམ་བྱས་ན། འདི་ལྟ་སྟེ། རྒྱལ་བ་ལྷས་<<ཟླ་བའི་སྣང་བ>>བྱ་བར་སྒྲ་རྒྱན་བརྒྱད་དང་། དོན་རྒྱན་བརྒྱད་ཅུ་གྱ་གཅིག་བཅས་བསྡོམས་པས་བརྒྱད་ཅུ་གྱ་དུག་བསྟན་ཡོད་ཅིང་། མ་མྨཊ་ཡིས་བསྟན་པའི་འདྲེས་པ་དང་རབ་སྤེལ། ཕྲ་མོ་བྱ་བའི་རྒྱན་གསུམ་མ་གཏོགས་པའི་ལྷག་མ་དྲུག་ཅུ་རེ་དྲུག་ནི་རྒྱལ་བ་ལྷས་ཀྱང་བཞེད་ཅིང་། དེའི་འཕྲོ་མ་རྣམས་ནི་ཁོ་རང་ཉིད་ཀྱིས་གསར་དུ་བསྣན་པའོ།།
<<རྩོམ་རིག་མེ་ལོང>>མཛད་མཁན་འཇིག་རྟེན་མགོན་པོས་སྒྲ་རྒྱན་བཅུ་གཉིས་དང་། དོན་རྒྱན་བདུན་ཅུ། དེ་བཞིན་ཉམས་ལྡན་གྱི་རྒྱན་བདུན་བཅས་བསྡོམས་པས་རྒྱན་བརྒྱད་ཅུ་གྱ་དགུ་བསྟན་ཡོད་ལ། དེ་དག་ལས་རྒྱན་བརྒྱད་ཅུ་གྱ་བཞི་ནི་སློབ་དཔོན་སྔ་མ་རྣམས་ཀྱིས་བསྟན་ཟིན་པ་དག་དང་། རྒྱན་ལྔ་ཙམ་ཁོ་རང་ཉིད་ཀྱིས་གསར་དུ་བསྣན་པའོ།།
ངག་གི་དཔའ་བོ་གཉིས་པས་ཉིད་ཀྱི་གཞུང་<<སྙན་ངག་རྗེས་སུ་བསྟན་པ>>བྱ་བར། གཞན་དང་གཞན་མིན་ཞེས་པའི་རྒྱན་གཉིས་གསར་དུ་བསྣན།
ཨ་པྤཡྱ་དཱི་ཀྵིཏ་ཡིས་བསྡོམས་པས་རྒྱན་བརྒྱ་དང་བཅོ་བརྒྱད་བསྟན་གནང་ཡོད་དོ།། དེ་བས་འདིར་འཁྱུག་ཙམ་བལྟས་པས་རྒྱན་གྱི་འཕེལ་རིམ་རགས་ཙམ་རྟོགས་ཐུབ་པའོ།།
ཞབས་མཆན།
[1] स्वभावख्यानमुपमा रूपकं दीपकावृती । आक्षेपोऽर्थान्तरन्यासो व्यतिरेको विभावना ।। ४
समासातिशयोत्प्रेक्षा हेतुः सूक्ष्मो लवः क्रमः । प्रेयो रसवदूर्जस्वि पर्यायोक्तं समाहितम्।। ५
उदात्तापह्नुतिश्लेषविशेषास्तुल्ययोगिता । विरोधाप्रस्तुतस्तोत्रे व्याजस्तुतिनिदर्शने।। ६
सहोक्तिः परिवृत्त्याशीः सङ्कीर्णमथ भाविकम् । इति वाचामलङ्कारादर्शिताः पूर्वसूरिभिः ।। ७
द्वितीयः परिच्छेदः, काव्यादर्श।
[2] उपमानन्वयस्तावदुपमेयोपमा ततः । उत्प्रेक्षा च ससंदेशो रूपकापह्नुती तथा।।
अप्रस्तुतप्रशंसातिशयोक्ती परिकर्त्तिते । श्लेषस्तथा समासोक्तिः प्रोक्ता चव निदर्शना।।
प्रतिवस्तूपमा तद्वद् दृष्टान्तो दीपकं तथा । तुल्ययोगितया चव व्यतिरेकः प्रकीर्त्तितः।।
आक्षेपो विभावना च विशेषोक्तिस्तथैव च । यथासंख्यमर्थान्तरन्यासः स्यातां विरोधवत्।।
स्वभावोक्तिस्तथा व्याजस्तुतिः प्रोक्तासहोक्तिवत् । विनोक्तिपरिवृत्ती च भाविकं काव्यलिङ्गवत्।।
पर्यायोक्तमुदात्तं च समुच्च उदीरितः । पर्यायश्चानुमानं च प्रोक्तः परिकरस्तथा।।
व्याजोक्तिपरिसंख्ये च विज्ञेये हेतुमालया । अन्योऽन्यमुत्तरं सूक्ष्मसारौ तदूदसङ्गतिः।।
समाधिस्तु समेन स्याद्विषमस्त्वधिकेन च । प्रत्यनीकं मीलितं च स्यातामेकावली स्मृती।।
मम्मट, काव्यप्रकाश।
[3] འདི་སྙན་ངག་མེ་ལོང་མར་བསྟན་པའི་ངེས་པའི་དཔེ་ཞེས་པ་དེ་དང་མཚུངས།
[4] འདི་སྙན་ངག་མེ་ལོང་མར་བསྟན་པའི་མ་ངེས་པའི་དཔེ་དང་མཚུངས།
[5] कार्व्यशोभकरान् धर्मानलङ्कारान् प्रचक्षते । ते चाद्यापि विकल्प्यन्ते कस्तान् कार्त्म्न्येन वक्ष्यति ।।१।। प्रथमः परिच्छेदः, दण्डी, कार्व्यादर्शः।
ཇི་སྐད་དུ།
དབྱུག་པ་ཅན་གྱིས།
སྙན་ངག་མཛེས་པར་བྱེད་པ་ཡི།།
ཆོས་རྣམས་རྒྱན་ཞེས་རབ་ཏུ་བརྗོད།།
དེ་ནི་ད་ལྟའང་རྣམ་རྟོག་སྟེ།
དེ་དག་མ་ལུས་སུས་འཆད་ནུས།།
ཀརྡོས།
སྙན་དངགས་སྙན་པར་བྱེད་པ་ཡི། །
ཚིག་རྣམས་རྒྱན་ཞེས་རབ་ཏུ་བརྗོད། །
དེ་ནི་རྟག་ཏུ་རྣམ་རྟོག་ཙམ། །
དེ་དག་མ་ལུས་བཤད་ཅི་ཕན། །
ཟླ་བ་གཞོན་ནུ་ལགས་ཀྱིས་ལེགས་བཤད་ཉུང་ངུ་རྣམ་གསལ་འདི་ལྟ་བུ་སྤེལ་བར་ཡི་རང་ཞུ་ཞིང་། རྗེས་ཕྱོགས་འདི་འདྲ་ཡང་ཡང་གནང་ཐུབ་དགེ་མཚན་ཆེན་པོ་འདུག