དགུ་རོང་སྤུན་གྲོལ་ལ་བསྐུར་བའི་ཐལ་ལྕགས་ཚ་བོ་གཅིག

འཆི་མེད། (རྡ་ས།)

གལ་སྲིད་ཁྱོད་ཀྱིས་བཤད་པ་བཞིན་སྒོ་ཤེར་གྱི་གསལ་ཁ་མེད་པའི་ཡིག་འཕྲིན་ཐུང་ངུ་དེས་ཀླུ་སྨྱོན་ལ་འགྲམ་ལྕག་ཚ་བོ་ཞིག་གཞུས་ཡོད་ཚེ། བདག་གིས་ར་སྤྲོད་བྱས་པའི་རྩོམ་ཡིག་འདིས་ཁྱོད་ཀྱི་ཧམ་སེམས་ཀྱིས་དམར་བོར་ཆགས་པའི་རྐུབ་ཐོག་ཏུ་དེ་ལས་ཀྱང་ཚ་ཐག་ཆོད་པའི་ཐལ་ལྕག་ཅིག་གཞུས་པ་ཡིན།
ཁྱེད་ཀྱིས་ཅི་ཞིག་ཤེས་ཡོད་མདོག་མདོག་གིས་བཤད་པའི་སྐད་ཆ་བརྡ་དག་གི་སྙིགས་རོ་ཅན་དེ་དོན་ངོ་མར་སྤོབས་མཐའ་ལས་ཁྱེད་རང་ལ་རན་ཤོས་རེད་འདུག “གལ་སྲིད། དབྱིན་སྐད་དུ་གྱུར་པའི་རྩོམ་རིག་གི་ཕྱི་ཤུན་དང་ནང་ཤུན་(དང་)བཅས་བཤུ(ས)་བསམ་ན་དེའི་སྐོར་གྱི་དཔེ་ཀློག་དང་རྒྱུས་ལོན་ཞིབ་ཚགས་བྱེད་དགོས་ནི་རེད།” ཁྱོད་ཀྱིས་རྩོམ་ཡིག་ཐུང་ངུ་འདི་ཞིབ་མོར་བཀླགས་རྗེས་ད་གཟོད་རང་མགོ་རང་གིས་རྡུང་བའི་ཟློས་གར་ཁྲོད་ཀྱི་འཁྲབ་སྟོན་པ་གཙོ་བོ་རང་ཉིད་ཡིན་པ་དངོས་སུ་ཤེས་ངེས།

ཁྲོན་པའི་ནང་གི་སྤལ་བས་རང་ཉིད་འཁོར་ཚོགས་ཁྲོད་ཀྱི་རྒྱལ་བོར་མཐོང་གི་ཡོད་པ་ལྟར་ཁྱོད་ཀྱིས་ཝེ་གེ་རིག་མཛོད་ཀྱི་འགྲེལ་བཤད་ཁ་ཤས་ལོག་པར་བསྒྱུར་ནས་གནས་ལུགས་གང་ཞིག་རྟོགས་ཡོད་མདོག་མདོག་བཤད་འདུག་མོད། དོན་ངོ་མར་ཝེ་གེ་རིག་མཛོད་ནི་མི་སྒེར་སུས་ཀྱང་རང་དབང་གིས་རྩོམ་སྒྲིག་དང་བཟོ་བཅོས་བྱེད་ཆོག་པའི་རིམ་པ་འོག་མའི་དཔེ་མཛོད་ཅིག་ཡིན་པ་ལས། རྒྱལ་སྤྱིའི་ཚད་ལྡན་ཤེས་ཡོན་སྡེ་ཁག་གིས་ཁུངས་འཕེར་འོས་པའི་ཡིག་ཆའི་འབྱུང་ཁུངས་སུ་མི་རུང་པའི་གནས་ལུགས་དེ་ཁྱོད་རྣམ་པ་གཉིས་ཀྱིས་མ་ཤེས་པར་ཝེ་གེའི་བཤད་པ་ཁ་ཤས་བདེན་རྫུན་གྱི་ཐིག་ཤིང་དུ་བཟུང་བ་ནི་རང་ཉིད་ཀྱི་ཁྲོན་པའི་ཆེ་ཆུང་གསལ་བཤད་བྱས་པ་ཙམ་ལས་མ་འདས་སོ།།

གང་ལྟར། དེ་རིང་ངས་ཡིག་སྐྱོན་གྱི་རྫབ་སྣོད་དུ་ཆགས་ཤིང་བྱིས་པའི་ཀ་ར་རྩོད་པའི་ངང་ཚུལ་དུ་གྱུར་བའི་ཁྱོད་ཀྱི་རྩོམ་ཡིག་དེའི་རྒྱུ་མཚན་རྫུན་པ་དག་གི་རྐུབ་བརྡོལ་རྒྱུ་དེ་མ་ཡིན་གང་ཡིན་ཟེར་ན་དེ་ནི་ལོང་བའི་བལྟས་ཀྱང་རྒྱལ་ཁམས་མཐོང་པའི་དཔེ་རུ་འདུག་པས་རིག་པས་བསྒྲུབ་བྱེད་གཏོང་དགོས་གལ་མ་མཐོང་། དེ་རིང་ངས་ཁྱོད་ལ་བཤད་འདོད་པ་ནི “ཤ་ཚ་བའི་གཏམ་ལ་སྙན་པོ་མེད། ནད་ཕན་པའི་སྨན་ལ་ཞིམ་པོ་མེད།” ཅེས་པའི་དཔེ་ལྟར་རང་ངོ་རང་གིས་ཟིན་པའི་གསལ་བཤད་ཁ་ཤས་་བྱེད་རྒྱུ་ཡིན། ཁྱོད་རང་ཉིད་ཀྱིས་ཨིན་ཡིག་གི་མ་མཐའི་ཚིག་ཟིན་གྱི་གོ་བ་ཙམ་ཡང་གསལ་བོར་མ་ལོན་པར་གོ་པ་ལོག་འགྲེལ་དང་རྫུན་འགྲེལ་བྱས་ནས་གཞན་ནག་པོར་བཟོ་ཐབས་བྱེད་བཞིན་དེ་ནི་བོད་ཀྱི་གཏམ་དཔེར། “རང་ངོས་སུ་གཡག་འགྲོ་བཞིན་པ་མི་ཤེས་པར། གཞན་ངོས་ཀྱི་ཤིག་འཚོལ་མཁན་ཚོ།”ཞེས་པ་ནི་དོན་ངོ་མར་ཁྱོད་ཚོ་ལྟ་བུ་དུས་ནས་དུས་སུ་སྤྱི་ཚོགས་སུ་བྱུང་དང་འབྱུང་བཞིན་པར་དམིགས་ནས་བཤད་པ་ཞིག་རེད།

སྐབས་སུ་བབས་པ་དཀྱུས་ལ་འཇུག་པ་ལ་ཐོག་མར་ཁྱོད་ཀྱིས་ཡི་གེ་བ་(Writer)དང་རྩོམ་པ་བོ(Author)གཉིས་ཀྱི་ཁྱད་པར་རགས་པ་ཙམ་ཡང་མ་ཤེས་པར་ར་མགོ་ལུག་སྦྱར་བྱས་འདུག་པ་ཁྱོད་ཀྱིས་ད་ལྟའང་ད་དུང་ཤེས་ཡོད་མི་སྲིད། དེ་ཡང་ཁྱོད་ཀྱིས “རྩོམ་པ་པོ(Writer)ནི་བརྩམས་ཆོས་ཀྱི་ངོས་ནས་འཇོག་དགོས་ལ། དེ་ཡང་རྩོམ་རིག་བརྩམས་ཆོས་ཅིས་ཀྱང་ཡིན་དགོས། ལྷག་དོན། སྙན་དག(ངག)་དང་བརྩམས་སྒྲུང་། འཁྲབ་གཞུང(ཟློས་གར་ཡང་ཚུད)བཅས་ཀྱི་ངོས་ནས་འཇོག་གིན་འདུག” བཤད་ཚུལ་དེ་ནི་(writer )ཞེས་པའི་ཚིག་ཟིན་གྱི་གོ་བ་ཡང་ལོན་མེད་པའི་ངང་ཚུལ་ཉི་ཚེ་བ་ཞིག་སྟེ། རྩོམ་རིག་གི་བརྩམས་ཆོས་མེད་པའི་ཡི་གེ་བའང་(writer)ཡོད་ཆོག་པ་མ་ཟད་ད་ལྟ་ཧ་ཅང་མང་སྟེ། ངག་རྒྱུན་ལོ་རྒྱུས་ཡི་གེར་ཕབ་མཁན་(Oral history writer)དང་མི་སྒེར་ཆེ་གེ་མོའི་ལོ་རྒྱུས་(Biography)ཡི་གེར་འབྲི་མཁན་དག་གི་(writer)ཡིན་ལ་རྩོམ་པ་པོ(Author)མ་ཡིན་པ་ཡོངས་གྲགས་མ་ཡིན་ནམ། ཁྱོད་ཀྱིས་དེའི་རྗེས་དེ་མ་ཐག་ཏུ་ཡང་རྩོམ་པ་པོའི་ཚབ་ཏུ་རྩོམ་མཁན་( Author )ཞེས་བྲིས་འདུག་མོད། བོད་ཡིག་ཐོག་གི་རྩོམ་མཁན་དང་རྩོམ་པ་པོ་གཉིས་ལ་ནི་ཨིན་ཡིག་གི་(writer )དང་(Author)བཞིན་མུ་བཞི་བགྲང་རྒྱུ་མེད་པ་ནམ་ལངས་ཉི་ཤར་རེད།

དོན་ངོ་མར་བཤད་ལ་ཁྱོད་ཀྱི་ཧམ་པ་ལ་ཚོད་ཅིག་མེད་པ་འདྲ། ཁྱོད་ཀྱིས་ད་དུང་ “ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་རྩོམ་རིག་གཞུང་ལུགས་སྨྲ་པ་མང་པོ་ཞིག་གིས‘རྩོམ་རིག་ནི་དངོས་ཀྱི་མྱོང་འབྲས་ཡིན’( literature is the consequence of experience )ཟེར་བ་རེད།” ཅེས་ཁུངས་ལུང་གང་ཡང་མི་དགོས་པར་ཆུ་ནང་དུ་རྟུག་དྲི་བཏང་བ་ལྟར་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་རྩོམ་རིག་ལ་རྒྱུས་ལོན་ཡོད་མདོག་མདོག་བཤད་འདུག་མོད། མ་གཞི་ཨིན་ཡིག་ཤེས་མཁན་ཞིག་གིས་བལྟས་ན་མ་ཡིག་ཏུ་མེད་པའི་ “དངོས་ཀྱི”ཞེས་པའི་ཚིག་ཐེ་བ་ཞིག་སྒྱུར་མཁན་ཧམ་ཆེན་དེས་བསྣན་ཡོད་པ་ལས་སླ་བོར་རྟོགས་ཐུབ། གལ་སྲིད། ཚིག་གི་སྡེབ་སྦྱོར་སོགས་ཀྱི་ཆ་ནས་བཏགས་པ་ཡིན་སྲིད་ཟེར་ན་གཏན་ནས་མི་འོས་སྟེ་ “དངོས་ཀྱི”ཞེས་པའི་ཚིག་དེའི་ནུས་པས་གོ་བ་ཡོངས་རྫོགས་མ་ཡིག་ལོགས་སུ་ཕྱིན་ཡོན།(རྒྱུ་མཚན། Fiction Realism and Existentialism སོགས་ལ་གཟིགས་རོགས།)

ཡང་དགུ་རོང་ཚང་གི་ཧམ་ཆེན་དེས་ “ཏག་ཏག་ཝེ་ཁེའི་རིག་མཛོད་དུ་འདི་ལྟ་སྟེ། (Literature(from Latin litterae (plural); letter) is the art of written work. The word literature literally means: “things made from letters”. Literature is commonly classified as having two major forms—fiction and non-fiction—and two major techniques—poetry and prose)“རྩོམ་རིག་(ཅེས་པའི་ཐ་སྙད་)ནི(ལ་ཏིན་གྱི་སྐད་ལས་བྱུང་ཞིང་ཕྱིས་སུ) རྩོམ་ཆོས་ཀྱི་སྒྱུ་རྩལ་དུ་གྱུར། རྩོམ་རིག་གི་ཚིག་དོན་ནི“ཡིག་འབེབ་ལ་བརྟེན་ནས་བཟོས་པའི་མཁོ་ཆོས”ཏེ། སྤྱི་ཡོངས་ཀྱིས་རྩོམ་རིག་ལ་རྣམ་པ་རྟོག་སྤྲོས་ཅན་དང་དངོས་བྱུང་ཅན་གཉིས་དང་གཞན་ད་དུང་ཐབས་རྩལ་སྙན་ངག་ཅན་དང་ལྷུག་རྩོམ་ཅན་གཉིས་སུ་དབྱེ་ནས་མང་ཤོས་ཀྱིས་སྡེ་ཚན་དེ་ལྟར་བགར་འདུག”ད་དུང་དེ་མ་ཐག་ཏུ་གསལ་བཤད་ཀྱི་ཚུལ་དུ་(ཞེས་འཁོད་པ་དག་ཐད་བསྒྱུར་བྱས་ཡོད།)ཅེས་བཤད་འདུག འོན་ཀྱང་། དོན་ངོ་མར་རང་ཉིད་ཀྱིས་རང་ཉིད་ཀྱི་ཚད་གཞི་གང་ཞིག་ཏུ་ཡོད་མེད་མི་ཤེས་པའི་གྲོགས་པོ་ཁྱོད་ཀྱིས་ཐ་ན(ཡི་གེ(Letter) ཕྱིས་སུ(Later) གཉིས་ཀྱི་ཁྱད་པར་ཡང་མཁྱེན་ཡོད་ཚོད་མི་འདུག་པ་ནི་བསམ་བློ་རེ་བཏང་ཚེ་སྙིང་ཡང་རྗེ་བ་ཞིག་རེད།

དེ་བཞིན་ཁོས་ཐད་བསྒྱུར་བྱས་ཡོད་ཅེས་པའི་སྟོང་གཏམ་གྱི་འོག་ཏུ་ཡི་གེ་ལས་བྲིས་པའི་རྩོམ་(things made from letters)ཞེས་པའི་ཚབ་ཏུ“ཡིག་འབེབ་ལ་བརྟེན་ནས་བཟོས་པའི་མཁོ་ཆོས”ཞེས་ཐ་ན་སྐབས་དེའི་(Things Made)ཞེས་པའི་དོན་ཡང་ “བཟོས་པའི་མཁོ་ཆོས”སོགས་སུ་བསྒྱུར་བ་ནི་གཏམ་དཔེར་སྤྲེའུ་རྐུབ་དམར་གྱིས་གཞན་གྱི་རྐུབ་ལ་བལྟས་ནས་འཕྱ་བའི་དཔེ་གསོན་པོ་རང་དུ་སོང་འདུག་གོ།།

ད་དུང་དེ་ལས་ཀྱང་ཧ་ལས་པ་ཞིག་ནི་རང་གྲོལ་དྲ་བའི་ཁྲོན་པའི་ནང་དུ་ཁ་ཕོ་གནམ་ལ་མི་ཤོངས་མཁན་དེའི་ཐ་ན་ལྷུག་རྩོམ་སྙན་ངག་ཡིན་མིན་ཙམ་ཡང་ཤེས་ཀྱིན་མེད་པ་འདྲ། ཁོས་སྐབས་འདིར (two major techniques—poetry and prose) ཞེས་པར་བོད་ཡིག་ཏུ་“གཞན་ད་དུང་ཐབས་རྩལ་སྙན་ངག་ཅན་དང་ལྷུག་རྩོམ་ཅན་གཉིས་སུ་དབྱེ་ནས་མང་ཤོས་ཀྱིས་སྡེ་ཚན་དེ་ལྟར་བགར་འདུག”ཅེས་་བསྒྱུར་འདུག་པས་ངས་གསལ་བཤད་མ་བྱས་ན་ཡང་དཔྱོད་ལྡན་ཞིག་གིས་གཟིགས་ཚེ་ཁ་ཤས་ཀྱི་སྨྱུ་གུ་དེ་རང་མགོ་རྡུང་བྱེད་ཀྱི་ཐོ་བ་རུ་ཆགས་ཡོད་པ་གསལ་གསལ་ཐིང་ཐིང་རེད།

དེའི་རྗེས་སུ་རིམ་བཞིན། ལོ་རྒྱུས་རིག་རྩལ་གྱི་བརྩམས་ཆོས(the art of historical writing)ཞེས་པར་ “ལོ་རྒྱུས་རྩོམ(བརྩམས)་ཆོས་ཀྱི་སྒྱུ་རྩལ་གྱི་མཚོན་ཐབས་ཕུལ་བྱུང་སྤྱད་ཅིང་།”ཞེས་བསྒྱུར་གནང་འདུག ཞིབ་མོར་གཟིགས་དང་ལག་རྩལ་མེད་པའི་རྡོ་བཟོ་བས་མཁར་ཁང་བརྩིགས་པ་ལྟ་བུའི་ཚིག་གི་སྡེབ་སྦྱོར་ཆག་པོ་དེ་གུ་ཡངས་བཏང་ནས་དོན་གྱི་དཀྱུས་ལ་བལྟས་ན། ཁྱེད་ཀྱིས་ཨིན་ཡིག་མ་ཡིག་ཏུ་ཟུར་ཙམ་ཡང་གསལ་མེད་པའི་“མཚོན་ཐབས་ཕུལ་བྱུང་སྤྱད་ཅིང་”ཞེས་རང་ཉིད་ཀྱི་ཞེ་འདོད་སྒྲུབ་བྱེད་ཀྱི་ཚིག་སྡུམ་འདི་དག་ཁ་སྣོན་བྱས་པའི་ཉེས་པ་དེ་སུས་འཁུར་དགོས་སམ། གལ་སྲིད་།ཚིག་འདིས་བསྟན་ཡོད་སྙམ་པ་ཡོད་ན་སྟོན་ཤོག་དང་དགའ་བསོ་ཡོད་དོ།།

དགུ་རོང་བ་ཁྱོད་ཀྱིས་དོན་ངོ་མར་ཨིན་ཡིག་གི་རིག་རྩལ་(Art)དང་སྒྱུ་རྩལ་(Arts)གཉིས་ཀྱི་ཁྱད་པར་ཙམ་ཡང་མ་ཤེས་པར། ཨ་མ་དང་མནའ་མ་ནོར་ནས་འགྲེལ་བཤད་བསྐྱོན་ཏེ་རང་ཉིད་ཀྱིས་རྩྭ་མ་ཟོས་པར་ལྕི་བ་གཏོང་འདོད་བྱེད་ཀྱིན་འདུག་སྟེ། གལ་སྲིད། ཁྱེད་ལ་ལོ་རྒྱུས་རིག་རྩལ་གྱི་བརྩམས་ཆོས་ལས་ལོགས་སུ་དགར་བའི་ལོ་རྒྱུས་བརྩམས་ཆོས་རེ་བཤད་རྒྱུ་ཡོད་ན་གསུངས་རོགས་དང་གཅིག་བྱས་ན་འཛམ་གླིང་འདིར་ཁྱེད་ཀྱིས་མེད་པ་ཞིག་ཡོད་པར་བཟོས་ནས་དུས་རབས་ཀྱི་གསར་བཏོད་པ་ཞིག་ཏུ་ཆགས་སྲིད་ནའང་ཐང་།

ཡང་ཁྱེད་ཀྱིས་“རླབས་ཆེ་བའི་ལོ་རྒྱུས་རྩོམ(བརྩམས)་ཆོས་ཀྱི་སྒྱུ་རྩལ་གྱི་མཚོན་ཐབས་ཕུལ་བྱུང་སྤྱད་ཅིང་་་་་།ཞེས་གང་དེའི་སྒྱུ་རྩལ་གྱི་སྟེང་ལ་བབས་ཡོད་པ་མ་ཡིན་ནམ།” ཞེས་གོང་དུ་ངས་བཤད་ཟིན་པ་བཞིན་མ་ཡིག་ཏུ་མེད་པ་ཞིག་རང་གི་འདོད་མོས་བཞིན་བསྣན་པ་མ་ཟད་ད་དུང་མི་ཤི་བའི་རོ་ཐོག་ཏུ་བྲོ་རྡུང་ཞེས་པའི་དཔེ་ལྟར་ “གང་དེའི་སྒྱུ་རྩལ་གྱི་སྟེང་ལ་བབས་ཡོད་པ་མ་ཡིན་ནམ།”ཞེས་བྲིས་འདུག གྲོགས་པོ་ལགས། དུས་ནམ་ཞིག་ལ་ཁྱོད་རང་འདི་འདྲའི་ཡི་གེ་བ་ཧམ་ཆེན་ཞིག་གམ་ཡང་ན་རྫུན་རྐྱལ་ཞིག་ཏུ་ཆགས་སོང་བ་རེད། བོད་མིའི་ཁ་དཔེར། “མིར་ངོ་ཚ་མེད་ན་ཁྱི་ཡིན། ཁྱིར་རྔ་མ་མེད་ན་འདྲེ་ཡིན།”ཟེར་བའི་གཏམ་དཔེ་དེ་དག་གིས་དངོས་སུ་མིང་གིས་མ་བཟུང་བ་མ་གཏོགས་ཡི་གེ་བ་ཧམ་ཆེན་ཁྱོད་ཚོས་རིགས་ལ་དམིགས་ནས་བཟོས་པ་ཡིན་པ་ཐག་གིས་ཆོད།

ཁྱོད་ཀྱིས་བཤད་པ་བཞིན་གདོང་འབག་དམར་བཤུ་བྱས་པའི་རྩོམ་ཡིག་འདི་ཉིད་གཟའ་སྤེན་པའི་མཚན་མོའི་ངལ་གསོའི་དུས་ཚོད་སྤྱད་ནས་ཤར་མར་བྲིས་པ་ཡིན། གལ་སྲིད། ཧམ་པ་ཁོ་ན་བཤད་ནས་ཤེས་ཡོན་པའི་སྡེ་རུ་ཁྱིམ་གཞི་འཛིན་ཐུབ་པའི་ཁྲོན་པའི་ནང་གི་འཁྲུལ་སྣང་དེ་ཡོད་ན་མུ་མཐུད་དུ་ཕྲིས་དང་རྩམ་པ་དང་ཕྱེ་མ་གང་ཡིན་མགྱོགས་པོར་ལྷང་ལ་འབུད་ངེས་ཡིན། གཞན་སྔ་དགོང་གི་ཁ་འདོན་ཚབ་ཏུ་ “བློན་པོ་སྨྲ་བ་ཉུང་ན་མཛེས།”ཞེས་པའི་བླ་མ་གོང་པའི་ལེགས་བཤད་དེ་ཕྲེང་སྐོར་ཁ་ཤས་རེ་གསོག་རོགས་ཤེས་གསལ་འདེབས་ཙམ་ཡང་ཤོར་དུ་ཐལ་ལོ།།