ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དགེ་རྒན་ཐོག་མའི་སྐོར་བཤད་པ།

སྙན་བཟང་གཡུང་དྲུང་ཚེ་རིང་།

གཅིག བོད་སྐད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་རིག་པའི་དེབ།

སྤྱི་ལོ་༡༨༥༨ལོར་ཧྥ་རན་སིའི་གཞུང་འབྲེལ་གྱི་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་ཞིག་སྟེ་མིང་ལ‘‘རྒྱལ་པོའི་དཔར་ཁང’’(Imprimerie impériale)ཞེས་པ་དེས«བོད་སྐད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་རིག་པ»(Grammaire de la langue tibétaine)ཞེས་པ་ཞིག་པར་སྐྲུན་བྱས་འདུག འདིར་དེབ་འདིའི་སྐོར་ངོ་སྤྲོད་ཞིབ་ཏུ་བྱེད་པའི་ལས་སུ་ཞུགས་རྒྱུ་མིན་མོད་ས་བཅད་མ་སྟོང་ཙམ་ཞིག་ཞུ་རྒྱུ་ཡིན། ཐུགས་མོས་ཅན་ཚོས་ཟུར་གསལ་གྱི་དྲྭ་རྒྱར་གཟིགས་ཚེ་དེབ་འདི་ཆ་ཚང་བ་ཞིག་མཇལ་ཐུབ་པ་འདུག
དེབ་འདི་ནི་གོང་དུ་ཞུས་པ་བཞིན་བོད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་རིག་པའི་བསྟན་བཅོས་ཤིག་རེད། དེབ་འདིའི་གླེང་གཞི་དང་ངོ་སྤྲོད་གཉིས་ཕུད་དེབ་ཀྱི་མཇུག་ཏུ་གསལ་བའི་རེའུ་མིག་དང་། ནོར་བཅོས་སོགས་བརྩིས་ན་ཁྱོན་བསྡོམས་ཤོག་ངོས་ཉིས་བརྒྱ་དང་སོ་གཅིག་འདུག དེབ་ཀྱི་གླེང་གཞིའི་ནང་དུ་རྩོམ་པ་པོས་རྒྱལ་ཁོངས་རོ་མཱ་ནི་ཡ་ནས་ཡིན་པའི་བོད་རིག་པ་བ་ཀོ་རོ་ཤི ཅོ་མ ཤཱན་དོར(Kőrösi Csoma Sándor1784-1842)གྱིས་སྤྱི་ལོ་༡༨༣༤ལོརབརྩམས་པའི་བོད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་དང་ཚིག་མཛོད་གཉིས་པར་སྐྲུན་བྱས་པ་དེས་བོད་ཡིག་དོ་སྣང་བྱེད་མཁན་རྣམས་ལ་ཕན་ཐོགས་བྱུང་ཚུལ་ལས་འཕྲོས་ཏེ་བོད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་རིག་པའི་སྐོར་ངོ་སྤྲོད་ཙམ་ཞིག་གནང་འདུག དེབ་ཀྱི་ངོ་སྤྲོད་ཚན་པའི་ནང་དུ་བོད་སྐད་ཀྱི་ཐོག་མའི་འབྱུང་ཁུངས་གང་ཡིན་དང་འབྲེལ་ཏེ་བོད་སྐད་ཀྱི་སྒྲ་གདངས་དང་། བོད་སྐད་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས། བོད་ཡིག་གྲུབ་སྟངས། གཟུགས་འགྱུར་བའི་བྱ་ཚིག བོད་མིང་སོགས་ཀྱིས་མཚོན་པའི་བརྗོད་གཞི་སྐོར་ཞིག་མི་རིགས་གཞན་གྱི་སྐད་དང་གཤིབ་བསྡུར་གྱིས་ངོ་སྤྲོད་རིང་པོ་ཞིག་བྲིས་འདུག
དེབ་འདིའི་རྩོམ་པ་པོས་ལུང་སྟོན་པ་སུམ་ཅུ་པའི་སྐོར་ངོ་སྤྲོད་གནང་སྟངས་ནི་དམིགས་བསལ་བ་ཞིག་དང་། ནུབ་ཕྱོགས་པ་དག་ལ་དམིགས་པ་གཏད་དེ་བྲིས་པ་ཞིག་རེད་སྙམ། ཧ་ཅང་སྟབས་བདེ་པོས་བོད་ཀྱི་རྣམ་དབྱེ་དང་ཚིག་ཕྲད། རྗེས་འཇུག སྔོན་མཇུག མིང་ཚིག་དང་ཉུང་ཚིག་སོགས་དོན་ཚན་བརྒྱ་དང་བཅུར་བགོས་ཏེ་ངོ་སྤྲོད་གནང་འདུག
ཁོང་གིས་རྣམ་དབྱེ་དང་རྗེས་འཇུག་ལ་བལྟོས་མི་དགོས་པའི་ཕྲད་རང་དབང་ཅན་སོགས་ལ་དཔེར་བརྗོད་བཞག་སྟེ་འགྲེལ་བཤད་གནང་མེད་མོད། བོད་སྐད་སྐོར་ཞིག་ངོ་སྤྲོད་བྱེད་སྐབས་ཧྥ་རན་སིའི་བརྡ་སྤྲོད་རིག་པའི་དུས་གསུམ་གྱི་རྣམ་གཞག་ལྟར་འགྲེལ་བཤད་གནང་ཡོད་པ་དཔེར་ན།
གཅིག ཤུགས་ཀྱིས་སྟོན་པའི་ད་ལྟ་བ།(Indicatif Présent) ང་ཡིན། Je suis. (བོད་ཡིག་ཏུ། རེད། འདུག ཡིན་སོགས་ནི་ལས་ཚིག་རྗེས་མཐུན་པ་ཡིན་མོད། ཧྥ་སྐད་དུ་བྱ་ཚིག་ཡིན།) གཉིས། འདས་ཟིན་པའི་འདས་པ།(Imparfait) ང་ཅག་འདུག་པ(ཡོད་པ) (Nous étions.) གསུམ། འདས་པའི་འདས་པ།(Plus que parfait) ང་ཡོད་པ་ཡིན་པ། (J’avais été.) བཞི། མ་འོངས་དང་པོ།(Premier future) ང་ཅག་འགྱུར་རོ། ། (Nous serons.) ལྔ། མ་འོངས་གཉིས་པ།(Deuxième future) ང་ཅག་ཡིན་པར་འགྱུར་རོ། །( Nous aurons été.) དྲུག སྐུལ་ཚིག(Impératif) ཁྱོད་གྱུར་ཅིག (que tu sois.) བདུན། སྨོན་པའི་ཚིག་བརྗོད། (Subjonctive) ང་ཡིན་ཆོག (Puissé-je être) བརྒྱད། ལྟོས་བཅས་ཀྱི་འདས་པ། (Conditionnel imparfait) གལ་ཏེ་ང་ལ་ཡོད་གྱུར་ན། (Si j’avais ) ལྟ་བུ་སོགས་རེད།
ཐུགས་མོས་ཅན་ཡོད་ཚེ་དེབ་འདིའི་ཤོག་གྲངས་རེ་དགུ་དང་བདུན་ཅུའི་མཚམས་སུ་གསལ། ཁོ་བོས་ངོ་སྤྲོད་འདི་ལ་དོ་སྣང་ཆེ་ཙམ་བྱས་ཏེ་ཧྥ་རན་སིའི་དུས་ཀྱི་འཇུག་མིང་ཁ་ཤས་འཕྲལ་དུ་བོད་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་པ་ཡིན་སྟབས་ཚད་མར་འཛིན་མི་རུང་། སྐབས་རེར་ཧྥ་སྐད་ཀྱི་བྱ་ཚིག་གཅིག་དུས་ཉེར་གཅིག་ལ་འཇུག་པའི་སྐབས་ཀྱང་ཡོད་པས་དེ་དག་གི་འཇུག་མིང་རེ་རེ་བོད་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་རྒྱུ་ནི་ལས་སླ་པོ་ཞིག་མ་རེད་སྙམ།
རྟགས་ཀྱི་འཇུག་པ་ནི་འདི་ལྟར། ཡི་གེའི་སྤྱིའི་རྟགས་ཀྱི་དབྱེ་བ་བཤད་སྐབས་རྩ་བའི་ཚིག་བཅད་འགའ་དྲངས་ནས་ཕོ་མོ་མ་ནིང་གི་འཇུག་ཚུལ་གསལ་པོར་བཀྲལ་ཏེ། ཡི་གེ་ཀློག་ཚུལ་གྱི་སྐོར«དག་ཡིག་བློ་གསར་གཞོན་ནུ་དགའ་བྱེད»ལས་ཚིགས་བཅད་འགའ་དྲངས་ཏེ་ངོ་སྤྲོད་གནང་འདུག་ཅིང་། དུས་གསུམ་གྱི་འཇུག་ཚུལ་ཅུང་ཞིབ་ཙམ་བྲིས་པ་མཐོང་། སྐབས་རེར་བོད་ཀྱི་སྐོང་ཚིག་དང་། ཞེ་ཚིག བསྡུས་ཚིག་སོགས་ཀྱང་དཔེར་མཚོན་དང་བཅས་ཏེ་བཀོད་འདུག ལོ་འཁོར་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་འགྲེལ་བཤད་ཅིག་དང་། ཆོས་ཚིག་སྐོར་ཞིག་ལེགས་སྦྱར་གྱི་སྐད་དང་ལྷན་ཐབས་སུ་འགྲེལ་བཤད་བགྱིས་པ་ཞིག་ཀྱང་མཐོང་མོད། འདི་ནི་བོད་རིག་པ་བ་ཅོ་མ་དང་རྗར་མན་གྱི་མཁས་པ་ཨེ་ཛེ་ཁུ རྗེ་ཁུབ ཞི་མེ་ཚུ(Isaac Jacob Schmidt 1779-1847)གཉིས་ཀྱིས་བརྩམས་པའི་བརྡ་སྤྲོད་གཉིས་ལ་གཞི་མཛད་ཡོད་པར་སྙམ། ཡང«ས་སྐྱ་ལེགས་བཤད»ཀྱི་ཚིགས་བཅད་འགའ་ཧྥ་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་པའི་དོན་ཚན་ཞིག་དང་། «མདོ་མཛངས་བླུན»དུ་འབྱུང་བའི་ཆོས་ཚན་ཞིག་ཧྥ་སྐད་ཀྱི་གདངས་ལྟར་བྲིས་ཏེ་བོད་ཀྱི་ཡི་གེའི་སྒྲ་གདངས་ངོ་སྤྲོད་གནང་བ་ཞིག་ཀྱང་མཆིས།
དེབ་འདི་ངོ་སྤྲོད་ཙམ་ཞིག་བྱས་ནས་མཚམས་འདིར་སླེབས་ནས་བསམ་བློ་གཏོང་སྐབས«བོད་སྐད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་རིག་པ»ཞེས་གྲགས་པའི་དེབ་འདི་བརྡ་སྤྲོད་ཆ་ཚང་བ་ཞིག་མིན་པར་འདོད་མོད། དེབ་འདི་ལ་བརྟེན་ནས་དུས་རབས་བཅུ་དགུ་པའི་ནང་བྱོན་པའི་བོད་རིག་པ་བ་ཧྥུ་ལེ་ཕུ ཨེ་དྷོ ཧྥོ་ཁོ(Philippe Édouard Foucaux 1811-1894) ལགས་ཀྱི་སྐོར་ཤེས་པར་གྱུར། ཁོང་གི་ལོ་རྒྱུས་དང་བརྩམས་ཆོས་གཞན་དག་གི་སྐོར་འོག་ཏུ་འཆད་པར་འགྱུར་ལ། ཧྥུ་ལེ་ཕུ ཨེ་དྷོ ཧྥོ་ཁོས་བརྩམས་པའི་བརྡ་སྤྲོད་འདིས་སྐབས་དེ་དང་དེའི་ཕྱིས་སུ་བྱོན་པའི་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་བོད་རིག་པ་བ་མང་དག་ཅིག་ལ་ཕན་ཐོགས་བྱུང་ཡོད་པ་སྨོས་མེད་རེད།

གཉིས། ཧྥུ་ལེ་ཕུ ཨེ་དྷོ ཧྥོ་ཁོའི་ལོ་རྒྱུས་མདོར་བསྡུས།

ཧྥུ་ལེ་ཕུ ཨེ་དྷོ ཧྥོ་ཁོ་ནི་ནུབ་ཕྱོགས་སུ་བོད་རིག་པ་སྤེལ་མཁན་གཙོ་བོའི་གྲས་ཡིན་ལ། ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་བོད་ཡིག་དགེ་རྒན་ཐོག་མ་དེ་ཡིན་སྟབས། གཤམ་དུ་ཁོང་གི་ལོ་རྒྱུས་མདོར་བསྡུས་ཤིག་འབྲི་རྒྱུ་ཡིན་མོད། ཧྥིན་ལན་གྱི་བོད་རིག་པའི་མཁས་པ་བྷིར་ནཱ ལི ཀ་ལོ་ཥིས(Bernard Le Calloc’h)ལགས་ཀྱིས་སྤྱི་ལོ་༡༩༨༧ལོར་བོད་ཀྱི་དཔེ་མཛོད་ཁང་གི་པར་སྐྲུན་བྱས་པའི«བོད་ཀྱི་དུས་དེབ»ཅེས་པའི་འདོན་ཐེངས་བཅུ་གཉིས་པའི་སྟེང་དུ་ཁོང་དང་ཁོང་གི་བརྩམས་ཆོས་ཀྱི་སྐོར་ལ་རྩོམ་ཡིག་ཅིག་བྲིས་འདུག འབྲེལ་ཐག་འདི་ན་གསལ། ཡང་ཁོང་གིས Un Angevin oublié, Philippe-Edouard Foucaux,le premier tibétologue français ཞེས་པའི་རྩོམ་ཡིག་ཅིག་ཀྱང་བྲིས་འདུག བོད་རིག་པ་བ་བདེ་སྦྱིན་བཟང་མོ(Heather Stoddard)ལགས་ཀྱིས་སློབ་དཔོན་ཆེན་མོ་ཨེ་དྷོ ཧྥོ་ཁོའི་སྐོར་ཤེས་པ་དེ་Langues ‘O 1795-1995. Deux siècles d’histoire de l’Ecole des langues orientales, édition Hervas 1995, p.269 ཞེས་པའི་རྩོམ་ཡིག་འདི་ཡིན་ཚུལ་གྱི་ཡི་གེ་ཞིག་འབྱོར་མོད། རྩོམ་ཡིག་འདི་དྲྭ་ཐོག་ནས་མཇལ་སྐལ་མ་ལྡན། གཞན་ཁོང་གི་བརྩམས་ཆོས་ཀྱི་སྐོར་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པའི་རྩོམ་ཡིག་རེ་ཞིག་མ་མཐོང་མོད། ལོ་རྒྱུས་ཧ་ཅང་མདོར་བསྡུས་རེ་ནི་དྲྭ་རྒྱ་དང་དུས་དེབ་རེ་ཟུང་ན་ཐོར་རེ་བ་མཐོང་རྒྱུ་འདུག
དེ་ལ་འདིར་དགོས་དབང་གིས་ཁོང་གི་ལོ་རྒྱུས་མདོར་བསྡུས་ཤིག་ཞུས་ན་འདི་ལྟར། ཧྥུ་ལེ་ཕུ ཨེ་དྷོ ཧྥོ་ཁོ་ནི་ཧྥ་རན་སིའི་བྱང་ཕྱོགས་ཀྱི་ཨང་རྗལ་ཞེས་པའི་གྲོང་རྡལ་གྱི་ཚོང་ཟོག་གཉེར་མཁན་གྱི་ཁྱིམ་ཚང་ཞིག་ཏུ་སྤྱི་ལོ་༡༨༡༡ལོར་འཁྲུངས། ཆུང་དུས་ནས་ལ་ཏིན་གྱི་སྐད་དང་། ཨིན་ཇིའི་སྐད། གྷི་རིག་གི་སྐད། སི་པན་གྱི་སྐད། ཨི་ཊ་ལིའི་སྐད་སོགས་སྦྱངས་ཤིང་། སྐད་ཡིག་རིག་པའི་སྐོར་ལ་དམིགས་བསལ་གྱི་ཤེས་རབ་ཅིག་ཡོད་པར་གྲགས། དེར་བརྟེན། སྤྱི་ལོ་༡༨༣༨ལོར་སྐད་བརྡ་རིག་པར་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པའི་བརྡ་སྤྲོད་གཞུང་ལུགས(Philology)ལ་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་ཆེད་རྒྱལ་ས་པེ་རེ་སིར་ཡོད་པའི་ཧྥ་རན་སིའི་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོར(Collège de France)ཞུགས། ཐོག་མར་ལེགས་སྦྱར་སྐད་སྦྱོང་འགོ་བརྩམས་ཤིང་། སློབ་གྲྭ་དེ་རུ་བཞུགས་པའི་བརྡ་སྤྲོད་གཞུང་ལུགས་སྨྲ་བའི་སློབ་དཔོན་ཆེན་མོ་ཨུ་རྗིན བྷུག་ནའུ་ཧྥུ(Eugène Burnouf 1801-1852)མཆོག་གི་ལམ་སྟོན་དང་ཁོང་གི་བརྩོན་པ་བཅས་ལ་བརྟེན་ནས་སློབ་སྦྱོང་གི་ཕྱོགས་ནས་གྲུབ་འབྲས་ཆེན་པོ་ཐོབ།
སྐབས་འདིར་པེ་རེ་སིའི་ཨེ་ཤེ་ཡའི་སྤྱི་ཚོགས(La Société Asiatique)ཞེས་པའི་མཁས་པའི་ལྷན་ཚོགས་དེའི་དྲུང་ཡིག་ཅིག་བརྒྱུད་དེ་ཧྥ་རན་སིའི་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོར་བོད་རིག་པའི་མཁས་དབང་ཅོ་མ་ལགས་ཀྱིས་མཛད་པའི«བོད་སྐད་ཀྱི་བྱཱ་ཀ་ར་ཎའམ་ལུང་སྟོན་པའི་བསྟན་བཅོས་བཞུགས་སོ།།»དང་། «བོད་སྐད་ཀྱི་མིང་གི་མཛོད»སོགས་འབྱོར་བས། ཁོང་དགེ་སློབ་གཉིས་ཀྱིས་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་ལ་དོ་སྣང་བྱེད་འགོ་ཚུགས་ཏེ། ཧྥུ་ལེ་ཕུ ཨེ་དྷོ ཧྥོ་ཁོས་བོད་ཡིག་དགེ་རྒན་མེད་པར་རང་སྦྱོང་གི་ལམ་ནས་མཁས་དབང་ཅོ་མའི་བརྩམས་ཆོས་ཁག་ལ་སློབ་སྦྱོང་བྱས་ཏེ་བོད་ཡིག་སྦྱངས། ལོ་གསུམ་གྱི་རྗེས་སུ་ཁོང་རྣམ་པ་གཉིས་ཀྱིས་ཧྥ་རན་སིའི་ཤེས་རིག་ལས་ཁུངས་སུ་སྙན་ཞུ་ཞིག་བཏང་བའི་འབྲས་བུར། སྤྱི་ལོ་༡༨༤༡ལོར་ཧྥ་རན་སིའི་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཤར་ཕྱོགས་སྐད་ཡིག་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོར(L’Institut national des langues et civilisations orientales (INALCO)བོད་སྐད་སྡེ་ཚན་གྱི་འཛིན་གྲྭ་བཙུགས་ཤིང་། ཧྥེ་ལེ་ཕུ ཨེ་དྷོ ཧྥོ་ཁོ་ནི་བོད་ཡིག་དགེ་རྒན་དུ་གྱུར་ཅིང་། སྐབས་དེར་ཨིན་ཇི་རྒྱལ་ཁབ་དང་། རྗར་མན། ཨུ་རུ་སུ་སོགས་ཀྱིས་མཚོན་པའི་རྒྱལ་ཁབ་གང་དུའང་བོད་ཡིག་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་སའི་ལྟེ་གནས་མེད་སྟབས། ཧྥ་རན་སི་ནི་ནུབ་ཕྱོགས་སུ་བོད་ཡིག་སྦྱོང་སའི་རྒྱལ་ཁབ་དང་པོ་དང་། ཧྥུ་ལེ་ཕུ ཨེ་དྷོ ཧྥོ་ཁོ་ནི་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་དགེ་རྒན་ཐོག་མ་ཆགས་པ་རེད།
སྤྱི་ལོ་༡༨༤༢ལོ་ནས་བཟུང་ཧྥུ་ལེ་ཕུ ཨེ་དྷོ ཧྥོ་ཁོས་བོད་ཡིག་ཏུ་བཞུགས་པའི་བསྟན་བཅོས་ཁག་བོད་ཡིག་ཏུ་སྒྱུར་འགོ་ཚུགས་ཤིང་། སྤྱི་ལོ་༡༨༤༣ལོའི་ལོ་དཀྱིལ་དུ་ཁོང་གིས་ཧྥ་རན་སིའི་ཤེས་རིག་བློན་ཆེན་ལ་བོད་ཀྱི་བཀའ་བསྟན་ནི་ཡང་དག་པའི་གསུང་རབ་དང་རིག་པའི་གཏེར་མཛོད་ཅིག་ཡིན་ཚུལ་གྱི་ཟིན་ཐོ་ཞིག་བྲིས་ཏེ་ཕུལ། སྤྱི་ལོ་༡༨༤༤ལོར་ཁོང་གིས་ཡང་བསྐྱར་ཤེས་རིག་བློན་ཆེན་ལ་བོད་རིག་པ་བ་ཅོ་མ་ལགས་ལ་བཀའ་དྲིན་རྗེས་དྲན་ཞུ་འདོད་པའི་སྙན་ཞུ་ཞིག་ཕུལ་བ་མཐོང་ནའང་རེ་བ་འབྲས་མེད་དུ་གྱུར་འདུག སྤྱི་ལོ་༡༨༤༧ལོར་ཁོང་གིས་རྗར་མན་གྱི་བོད་རིག་པ་བ་ཨེ་ཛེ་ཁུ རྗེ་ཁུབ ཞི་མེ་ཚུ་ལགས་ཀྱི་ཚིག་མཛོད་དང་བརྡ་སྤྲོད་གཉིས་ལ་གཟིགས་ཏེ། བསྟན་བཅོས་དེ་གཉིས་ནི་མཁས་དབང་ཅོ་མ་ལགས་ཀྱིས་མཛད་པའི་བརྡ་སྤྲོད་དང་ཚིག་མཛོད་གཉིས་ལས་ཀྱང་ལེགས་སྣང་གི་ཚོར་བ་འཁྲུངས་འདུག སྤྱི་ལོ་༡༨༤༨ལོར་གཞུང་དངུལ་དང་སློབ་མའི་གྲངས་འབོར་སོགས་ཀྱི་དབང་གིས་བོད་ཡིག་འཛིན་གྲྭ་དེ་རེ་ཞིག་སྒོ་རྒྱག་དགོས་པའི་ལོ་རྒྱུས་བྱུང་བ་མཐོང་མོད། ཁོང་གིས་དྭང་བླང་གིས་སློབ་མ་རེ་ཟུང་ལ་བོད་ཡིག་སློབ་ཁྲིད་དང་། ཡིག་སྒྱུར་བྱེད་པ། ད་དུང་རྩོམ་ཡིག་འབྲི་བའི་ཕྱག་ལས་དེ་མུ་མཐུད་དུ་བསྐྱངས་འདུག དེ་བཞིན་དུ། པེ་རེ་སིའི་མི་རིགས་རྩད་ཞིབ་རིག་པ(La Société ethnologique de Paris)ཞེས་པའི་མཁས་པའི་ལྷན་ཚོགས་དེའི་གྲས་སུ་ཞུགས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱང་ཡོད་པ་མཐོང་།
སྤྱི་ལོ་༡༨༥༢ལོར་ཁོང་གི་མཛུབ་སྟོན་དགེ་རྒན་ཆེན་མོ་ཨུ་རྗིན བྷུག་ནའུ་ཧྥུ་འདས་གྲོངས་སུ་གྱུར་རྗེས། ཁོང་གིས་འདས་པོ་དགེ་རྒན་གྱི་ས་མིག་དེར་རེ་བ་བྱས་མོད། ཁོང་ལ་ལོ་ལྔའི་རྗེས་སུ་མ་གཏོགས་གཏན་འཇགས་ཀྱི་ལས་ཀ་ཐོབ་མེད། ཁོང་གིས་ཧྥ་རན་སིའི་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོ་ཁག་ལས་ཡང་རྩེ་ལྟ་བུར་གྱུར་པའི་ Collège de France ཞེས་པ་དེ་ནས་སློབ་མ་རྣམས་ལ་ལེགས་སྦྱར་དང་དེའི་སྐད་དུ་ཡོད་པའི་རྩོམ་རིག་སོགས་སློབ་ཁྲིད་བྱས། སྤྱི་ལོ་༡༨༥༨ལོར་སློབ་གྲྭ་དེར་དགེ་རྒན་གྱི་ཕྱག་ལས་གནང་བཞིན་པའི་མ་ཝེ ཧྥེ་གཡུང (Marie Filon 1842-1902)ཞེས་པའི་གཞོན་ནུ་མ་ཞིག་ལ་ཁ་ཐུག་སྟེ་གཉེན་སྒྲིག་བྱས་འདུག ལྕམ་སྐུ་མ་ཝེ ཧྥེ་གཡུང་ལགས་ཀྱི་ཆེད་ལས་ནི་ལོ་རྒྱུས་རིག་པ་ཡིན་མོད། ཁྱོ་གའི་ཕྱག་ལས་ཀྱི་ཤུགས་རྐྱེན་ལ་བརྟེན་ནས་སྟོན་པ་བཅོམ་ལྡན་འདས་ཀྱི་རྣམ་ཐར་དང་། རྒྱ་གར་གྱི་རྩོམ་རིག་ལས་འཕྲོས་ཏེ་ཕྱག་རྩོམ་མང་པོ་མཛད་ཡོད།
སྤྱི་ལོ་༡༨༦༤ལོར་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཤར་ཕྱོགས་སྐད་ཡིག་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོར་བོད་ཡིག་གི་འཛིན་གྲྭ་བསྐྱར་དུ་བཙུགས་ནའང་། ཁོང་གིས་བོད་ཡིག་དགེ་རྒན་གྱི་ཕྱག་ལས་གནང་བའི་ལོ་རྒྱུས་མ་མཐོང་ཡང་། ཁོང་གི་སློབ་མ་ཨང་ཝེས ལེ་ཨོང ཧྥེ་(Henri-Léon Feer 1830-1902)ཞུ་བ་དེས་བོད་ཡིག་སློབ་ཁྲིད་ཀྱི་རྒྱུན་བསྐྱངས་ཤིང་། སྤྱི་ལོ་༡༨༧༤ལོར་བོད་ཡིག་སྦྱོང་བའི་སློབ་མའི་གྲངས་འབོར་ཧ་ཅང་ཉུང་བའི་རྐྱེན་གྱིས་འཛིན་གྲྭ་དེ་མེད་པར་བྱས་ཡོད། ཕྱིས་སུ་ཡང་བསྐྱར་སླར་གསོ་བྱས་པས་བོད་ཡིག་འཛིན་གྲྭ་དེ་ཆད་མ་མཐུད་ཀྱི་ངོ་བོར་འཕོས་ནས་ད་ལྟའི་བར་དུ་ཡོད་པ་རེད།
སྐབས་དེར་ཧྥུ་ལེ་ཕུ ཨེ་དྷོ ཧྥོ་ཁོས་ Collège de France སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའི་སློབ་མ་སྐོར་ཞིག་ལ་ལེགས་སྦྱར་སློབ་ཁྲིད་བྱེད་ཞོར་དུ། སྔར་ལྟར་ལེགས་སྦྱར་གྱི་བསྟན་བཅོས་དང་བོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་ཁག་ཧྥ་ཡིག་ཏུ་སྒྱུར་བཞིན་བཞུགས། སྤྱི་ལོ་༡༨༦༥ལོར་ཁོང་ཨ་རིའི་ཤར་ཕྱོགས་ཚོགས་པ་(L’American Oriental Society)ཞེས་པའི་ཚོགས་མིར་གྱུར་ཅིང་། ཁོང་གིས་ཚོགས་པ་དེའི་ཤར་ཕྱོགས་ཀྱི་ཤེས་རིག་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པའི་མཁས་དབང་དག་དང་མཉམ་འབྲེལ་གྱིས་ཕྱག་ལས་ཀྱང་གནང་། སྐབས་དེར་ལེགས་སྦྱར་དང་བོད་ཡིག་གི་ཐད་ནས་ཁོང་ལྟ་བུའི་མཁས་པ་ཞིག་མེད་པར་བཤད་ལ། ཁོང་གིས་མི་ལོ་ལྔ་བཅུ་ལྷག་ལ་ལེགས་སྦྱར་དང་བོད་ཡིག་བསྟན་བཅོས་ཁག་ལ་གཟིགས་རྗེས། སྤྱི་ལོ་༡༨༩༤ལོར་རྒྱལ་ས་པེ་རེ་སིར་གྲོངས་པ་རེད།

གསུམ། ཧྥུ་ལེ་ཕུ ཨེ་དྷོ ཧྥོ་ཁོས་བརྩམས་པ་དང་བསྒྱུར་པའི་བརྩམས་ཆོས་ཁག་ཅིག

ཧྥུ་ལེ་ཕུ ཨེ་དྷོ ཧྥོ་ཁོ་ལགས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་འབྲི་བཞིན་ཁོང་གི་བརྩམས་ཆོས་སྐོར་ལ་སྔར་ལས་གཟབ་གནན་གྱིས་དོ་སྣང་བྱས་ཏེ་འབྲེལ་ཡོད་ཀྱི་ཡིག་ཆ་ཁག་ལ་བལྟས་པ་ཡིན། ཁོང་གིས་ལེགས་སྦྱར་གྱི་བསྟན་བཅོས་ཁག་ཅིག་ཧྥ་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་པ་དང་། ཁོང་གི་བཟའ་ཟླས་བརྩམས་པའི་སྟོན་པ་བཅོམ་ལྡན་འདས་ཀྱི་རྣམ་ཐར་དང་འབྲེལ་བའི་བསྟན་བཅོས་སྐོར་ཞིག་ལའང་སྔོན་གླེང་བྲིས་པ་མཐོང་མོད། འདིར་བོད་ཡིག་ཏུ་བཞུགས་པའི་བསྟན་བཅོས་དང་བོད་འབྲེལ་གྱི་བསྟན་བཅོས་ཁག་ལས་གང་རྙེད་པ་དག་ཐོར་བཏབ་པ་ཡིན་མོད། ད་དུང་ཁ་སྣོན་བྱེད་དགོས་པ་དང་། དག་བཅོས་བྱེད་དགོས་པ་དེ་འདྲ་ཡོད་ན་དགོངས་འཆར་གནང་རོགས་ཞུ་བ་ཡིན།
ཁོང་གི་བརྩམས་ཆོས་ཐོག་མ་ནི་སྤྱི་ལོ་༡༨༤༡ལོར«མདོ་རྒྱ་ཆེར་རོལ་བ»ཞེས་གྲགས་པའི་བསྟན་བཅོས་དེའི་ལེའུ་བདུན་པ‘‘བལྟམས་པའི་ལེའུ’’དེ་བོད་ཡིག་ནས་ཧྥ་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་ཏེ་པར་སྐྲུན་བྱས་པ་དེ་རེད། དེ་ནི་ཧྥ་ཡིག་ཏུ‘‘Spécimen du Gya-Tcher-Rol-Pa (Lalita Vistara) : partie du chapitre VII, contenant la naissance de Cakya-muni’’ཞེས་པ་དེ་རེད། དེ་ལ་ཁོང་གིས་མཆན་བུ་དང་། འགྲེལ་བཤད། རྟགས་སོགས་བཏབ་འདུག འགྱུར་དེབ་འདི་དྲྭ་རྒྱ་འདི་ན་གསལ། འགྱུར་དེབ་འདི་ནི་བོད་ཡིག་གི་བསྟན་བཅོས་ཤིག་ཧྥ་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་ཏེ་པར་སྐྲུན་བྱས་པ་ཐོག་མ་རེད། ཡང་ལོ་དེར«བཀའ་འགྱུར»ལས་ཚན་པ་ཞིག་ཧྥ་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་འདུག་ལ། དེབ་མིང་ལ‘‘Le sage et le fou’’ཞེས་བཏགས་ཤིང་། དེ་ལའང་མཆན་བུ་དང་། རྟགས་སོགས་བཏབ་པ་མཐོང་། སྤྱི་ལོ་༡༨༤༢ལོར«བཀའ་འགྱུར»དུ་བཞུགས་པའི«མདོ་མཛངས་བླུན»གྱི་ལེའུ་ཉེར་ལྔ་པ‘‘དགེ་སློང་མ་ཨུད་པ་ལའི་ལེའུ’’བསྒྱུར་ཏེ་པར་སྐྲུན་བྱས་འདུག དེབ་མིང་ལ་Dzangs blun : (Le sage et le fou) : Extrait du Kan-jour ཞེས་བཏགས་ཤིང་། དེབ་འདི་དག་ལ་བོད་ཡིག་དབུ་ཅན་བྲིས་མའི་ཚུལ་གྱི་མ་ཡིག་ཀྱང་བཀོད་ཡོད་པ་རེད།
སྤྱི་ལོ་༡༨༤༨ལོར་ཁོང་གིས«རྒྱ་ཆེར་རོལ་བ»བོད་ཡིག་ནས་ཧྥ་ཡིག་ཏུ་ཆ་ཚང་བསྒྱུར་ཏེ་པར་སྐྲུན་བྱས་ཤིང་། དེ་ལ་པོད་གཉིས་བཞུགས། པོད་དང་པོ་འདི་ན་གསལ། པོད་གཉིས་པ་འབྲེལ་ཐག་འདི་ན་གསལ། པོད་གཉིས་པའི་ནང་དུ་མཆན་བུ་དང་། འགྲེལ་བཤད། རྟགས་སོགས་བཏབ་འདུག ཧྥ་ཡིག་ཏུ་ Rgya tch’er rol pa ou, Développement des jeux : contenant l’histoire du Bouddha Çakya-Mouni ཞེས་པ་འདི་རེད།
སྤྱི་ལོ་༡༨༥༡ལོར་ཁོང་གིས‘‘Textes tibétains du kanjur Tibetan’’ཞེས་པ་ཞིག་དང་། སྤྱི་ལོ་༡༩༥༢ལོར‘‘Piece de littérature tibétaine’’ཞེས«བཀའ་འགྱུར»གྱི་ཚན་པ་ཞིག་དང་། བོད་ཀྱི་རྩོམ་རིག་ལས་འཕྲོས་པའི་དེབ་གཉིས་པར་སྐྲུན་བྱས་པའི་ལོ་རྒྱུས་མཐོང་ནའང་བཀླགས་སྐལ་མ་བྱུང་། སྤྱི་ལོ་༡༨༥༤ལོར‘‘Parabole de l’enfant égaré, formant le chapitre IV du Lotus de la bonne loi’’ཞེས་པ་ཞིག་ཀྱང་པར་སྐྲུན་བྱས་འདུག་ཅིང་། འདི་ནི«དམ་པའི་ཆོས་པད་མ་དཀར་པོ་ཞེས་བྱ་བ་ཐེག་པ་ཆེན་པོའི་མདོ»ཞེས་བྱ་བ་ལས‘‘མོས་པའི་ལེའུ’’ཡིན་ཅིང་། དེབ་ཀྱི་མཇུག་ཏུ་ལེའུ་དེ་ལེགས་སྦྱར་དང་བོད་གཉིས་ཤན་སྦྱར་གྱི་ཚུལ་གྱིས་བཀོད་འདུག འབྲེལ་ཐག་འདིར་གཟིགས།
སྤྱི་ལོ་༡༨༥༨ལོར་ཁོང་གིས‘‘Le trésor des belles paroles choix de sentences composées en tibétain par le lama Saskya Pandita’’ཞེས་ཆོས་རྗེ་ས་སྐྱ་པཎྜི་ཏ་ཀུན་དགའ་རྒྱལ་མཚན (1182-1243) གྱིས་མཛད་པའི«ལེགས་བཤད་རིན་པོ་ཆེའི་གཏེར»རམ་ཡོངས་གྲགས་སུ«ས་སྐྱ་ལེགས་བཤད»ཀྱི་རབ་བྱེད་དགུ་ལས་ཚིགས་བཅད་བརྒྱ་དང་སོ་བཞི་བདམས་གསེས་ཀྱིས་བསྒྱུར་འདུག མཁས་པ་ཅོ་མ་ལགས་ཀྱིས་ཀྱང«ས་སྐྱ་ལེགས་བཤད»ཀྱི་ཚིགས་བཅད་ཉིས་བརྒྱ་དང་སོ་བཞི་ཙམ་བསྒྱུར་ཏེ་“བྷངྒལ་གྱི་ཨེ་ཤ་ཡའི་སྤྱི་ཚོགས་དུས་དེབ།” (The Journals of Asiatic Society of Bengal)ཏུ་བཀོད་ཡོད་པའི་ལོ་རྒྱུས་མཐོང་། ད་དུང་དེབ་དེའི་མཇུག་རྩོམ་ལྟ་བུར‘‘ནོར་བཟངས་ཀྱི་སྨྲེ་སྔགས་སོ’’ཞེས་པ་ཞིག་ཀྱང«ས་སྐྱ་ལེགས་བཤད»ལྟར་ཧྥ་བོད་ཤན་སྦྱར་གྱིས་བཀོད་འདུག་མོད། ཞིབ་ཏུ་བཙལ་སྐབས་དེ་ནི«བཀའ་འགྱུར»དུ་གསལ་བའི་ཚིག་དུམ་ཞིག་ཡིན་པ་ཤེས། དེ་ནི་འདི་ལྟར། ‘‘ཟླ་བ་ཤར་ཏོ། ། དེ་ནས་ནོར་བཟངས་ཀྱིས་ཟླ་བ་ལ་བལྟས་ནས། ཡིད་འཕྲོག་མ་དང་བྲལ་བའི་སྨྲེ་སྔགས་འདི་ལྟ་བུ་དག་འདོན་པར་བྱེད་དོ།། ཅེས་པ་ནས། དེ་དེ་ལྟར་ཡིད་བློང་ཞིང་རིམ་གྱིས་དྲང་སྲོང་དེའི་བསྟི་གནས་སུ་ཕྱིན་ནས།’’ཞེས་པའི་བར་དུ་རེད། «བཀའ་འགྱུར»དཔེ་བསྡུར་མར་མཇལ་སྐབས། ཁོང་གི་དྲངས་པ་དེ་དང་«བཀའ་འགྱུར»དཔེ་བསྡུར་མ་གཉིས་ཆུ་ལ་ཆུ་བཞག་ཅིག་མ་རེད་སྙམ། གང་ལྟར་འགྱུར་དེབ་འདི་འབྲེལ་ཐག་འདི་ན་མཆིས། ཡང་ལོ་དེར་ཁོང་གིས«བོད་སྐད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་རིག་པ»ཞེས་པ་པར་སྐྲུན་བྱས་ཡོད་ལ། དེའི་སྐོར་གྱི་གནས་ཚུལ་གོང་དུ་ཞུས་ཟིན་པས་བསྐྱར་ཟློས་མ་བྱས་སོ།།
སྤྱི་ལོ་༡༨༦༣ལོར‘‘Étude des livres bouddhistes publiés en Europe et en Asie’’ཞེས་ཡུ་རོབ་དང་ཨེ་ཤེ་ཡར་པར་སྐྲུན་བྱས་པའི་ནང་པའི་བསྟན་བཅོས་སྐོར་གྱི་རྩོམ་ཡིག་ཅིག་དང་། སྤྱི་ལོ་༡༨༦༤ལོར‘‘La doctrine bouddhiste du Nirvana’’ཞེས་ནང་པའི་གྲུབ་མཐའི་སྐོར་གྱི་རྩོམ་ཡིག་ཅིག ཡང་ལོ་དེར་བོད་ཀྱི་ནང་ཆོས‘‘Buddisme au Tibet’’ལས་འཕྲོས་པའི་རྩོམ་ཡིག་ཅིག་བཅས་བྲིས་འདུག དེ་བཞིན་དུ་སྤྱི་ལོ་༡༨༦༧ལོར་དབུ་མ་རིན་ཆེན་ཕྲེང་བའི་སྐོར་གྱི་དྲི་བ་དྲིས་ལན་གྱི་རྩོམ་ཡིག་ཅིག་སྟེ‘‘La précieuse guirlande de la question et de la réponse’’ཞེས་པ་ཞིག་བྲིས་འདུག དེ་ནི་ལེགས་སྦྱར་དང་། བོད་ཡིག ཧྥ་ཡིག་བཅས་སྐད་ཡིག་གསུམ་གྱིས་གྲུབ་པ་ཞིག་རེད།
སྤྱི་ལོ་༡༨༧༢ལོར«གྲོང་གི་ཕྱི་རོལ་ཏུ་མཐའ་བསྐྲད་པའི་ཆོས་པ »(Le religieux chassé de la communauté)ཞེས་པའི་དེབ་ཅིག་བོད་ཡིག་ནས་ཧྥ་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་པའི་དེབ་ཅིག་མཐོང་ནའང་། དེབ་དེའི་རྩོམ་པ་པོའི་སྐོར་གྱི་གནས་ཚུལ་གསལ་པོ་མ་ཤེས། ཡང་ལོ་ཟླ་ཚེས་གྲངས་མི་ཤེས་མོད། ཁོང་གིས་བྲིས་པའི‘‘བོད་མི་དང་མར་ཆང’’ཞེས་པའི་རྩོམ་མིང་དེ་འདྲ་ཞིག་ཀྱང་མཐོང་རྒྱུ་འདུག གང་ལྟར། ཁོང་གིས་བརྩམས་པ་དང་བསྒྱུར་པའི་བསྟན་བཅོས་ཁག་གི་ལོ་ཟླ་ལ་བསམ་བློ་བཏང་ན། ཁོང་གི་སྐུ་ཚེའི་མཇུག་ཏུ་ལེགས་སྦྱར་གྱི་སྐད་དུ་བཞུགས་པའི་བསྟན་བཅོས་ཁག་ཧྥ་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་པ་མ་གཏོགས་བོད་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་གྱི་ཐད་ལ་ཕྱག་ལས་ཆེར་མ་གནང་བ་འདྲ་མོད། ད་དུང་མུ་མཐུད་དུ་ཁོང་གི་བརྩམས་ཆོས་སྐོར་བཙལ་འཚོལ་བྱེད་བཞིན་ཡོད།
མདོར་ན། བོད་དུ་མ་ཕེབས་ཤིང་བོད་ཡིག་དགེ་རྒན་ཡང་མེད་པར་རང་སྦྱོང་གི་ལམ་ཁོ་ནར་བརྟེན་ནས་བོད་ཡིག་དང་བོད་སྐད་ཤེས་པར་གྱུར་པའི་བོད་རིག་པ་བ་ཧྥུ་ལེ་ཕུ ཨེ་དྷོ ཧྥོ་ཁོ་ལགས་ཀྱི་བཀའ་དྲིན་ལ་བརྟེན་ནས་ཨང་ཝེས ལེ་ཨོང ཧྥེ་ལྟ་བུའི་བོད་རིག་པའི་མཁས་པ་བྱུང་ལ། ད་དུང་ཧྥ་རན་སིའི་བོད་རིག་པ་བ་གཞའ་ཁུ བྷ་ཁོ (Jacques Bacot1877-1965) དང་། རོ་ཧྥུ ཨ་ཧྥུ་དྷི སི་ཊན(Rolf Alfred Stein 1911-1999) ཨ་ལེ་ཁུ་སན་སྒྲི་ར སྡེ་བལ་སྡུ ནིལAlexandra David Neel(1868-1969) མག་ཟིལ ལ་ལོབ(Marcelle Lalou1890-1967) པོལ པེ་ལའོ(Paul Pelliot1878-1945)སོགས་ཀྱིས་བོད་སྐད་ཤེས་པའི་རྒྱུན་དེ་ཡང་ཡར་དེད་ན་དེའི་ཆུ་མགོ་ཧྥུ་ལེ་ཕུ ཨེ་དྷོ ཧྥོ་ཁོ་ལ་ཐུག་ཡོད་ལ། བརྗོད་གཞི་འདི་ལས་འཕྲོས་ཏེ་བོད་སྐད་སྨྲ་བའི་ནུབ་ཕྱོགས་པ་ཚོའི་སྐོར་ལ་རྩོམ་ཡིག་གཞན་ཞིག་ཀྱང་འབྲི་བཞིན་ཡོད་དོ། །
དེས་ན་འདིར་ཁོང་གིས་བསྒྱུར་པའི«ས་སྐྱ་ལེགས་བཤད»ཀྱི་ཚིགས་བཅད་གཉིས་ཧྥ་བོད་ཤན་སྦྱར་གྱིས་བཀོད་དེ་མཇུག་བསྡུ་རྒྱུ་ཡིན། ཧ་ལམ་ཆུ་ལ་ཆུ་བཞག་ལྟ་བུ་ཞིག་ཡོད་པ་རེད།
ཡོན་ཏན་ལྡན་ན་སྐྱེ་བོ་ཀུན། །
མ་བསྡུས་པར་ཡང་རང་བཞིན་འདུ། །
དྲི་ལྡན་མེ་ཏོག་རྒྱང་རིང་ཡང་། །
བུང་བ་སྤྲིན་གྱི་ཚོགས་བཞིན་འཁོར། །
Si vous avez du talent, tous les hommes, sans être
Appelés. S’assemblent d’eux-mêmes (autour de vous) : –
Quelques éloignée que soit la fleur odorante, elle est
Entourée d’une nuée d’abeilles.

ཡུལ་དང་དུས་ལ་བབ་པའི་ཚེ། །
རབ་ཏུ་བསྒྲིམས་ཏེ་ལན་འགའ་སྨྲ། །
ལེགས་བཤད་ཡིན་ཡང་མང་གྱུར་ན། །
ཚོང་ཟོང་ལྷག་བཞིན་བྲིན་མི་འགྱུར། །
En temps et lieu, si le moment est convenable,
Parlez quelque temps seulement, après avoir bien réfléchi.
Quelque belles que soient les paroles, s’il y en a trop,
Elles ne trouvent pas plus de faveur que des marchandises surabondantes.

ཞེས་གསལ་བ་ལགས་སོ། ། ཁ་བྲོ། བཀྲ་ཤིས། སྤྱི་ལོ་༢༠༡༨ལོའི་ཟླ་༡༠པའི་ཚེས་༡༢ཉིན་མཇུག་གྲུབ་བོ། །